Autizmin əlamətləri

Autizm anadangəlmə, başqa sözlə desək, beyin və sinir sistemindəki struktur və yaxud funksional fərqlərdən qaynaqlandığı düşünülən neyrobioloji xəstəlikdir. Simptomları doğumdan sonra ilk üç ildə görünən autizm bütün ömür boyu davam edir.

Autizm adətən 3 yaşında başlayan və ömür boyu davam edən inkişaf pozuqluğudur və bu, insanın ətrafı ilə uyğun sözlü və şifahi olmayan əlaqələr qura bilməməsi olaraq təyin edilə bilər. Müasir dövrdə sadə testlərlə erkən diaqnoz qoymaq olar. Erkən diaqnoz və müvafiq reabilitasiya proqramı bu halların həyata qaytarılmasında böyük rol oynayır.

Autizmin səbəbi tam məlum deyil. Bunun genetik olduğu düşünülür. Oğlanlarda qızlara nisbətən daha çox rast gəlinir. Autizmli insanların 70%-də əqli gerilik var. Üstün zəka 10% -də görülə bilər. Diqqət çatışmazlığı və hiperaktivlik pozuqluğu, əhval pozğunluqları və epilepsiya autizmlə baş verə bilər.

Autizmin səbəbləri nələrdir?

Autizm spektri pozğunluğunun bilinən yeganə səbəbi yoxdur. Həm genetik faktorların, həm də ətraf mühit faktorlarının fərqli rol oynadığı irəli sürülür. Bununla belə, peyvəndlərlə autizm arasında heç bir əlaqənin olmadığı tibb mütəxəssisləri tərəfindən qəti şəkildə məlumdur. Bu gün autizm spektr pozuntusu diaqnozu qoyulan uşaqların sayı keçmişlə müqayisədə artır.

Genetik faktorlara baxsaq, autizm spektri pozğunluğunda bir neçə fərqli gen rol oynayır. Bəzi hallarda autizm spektri pozğunluğu Rett sindromu və ya kövrək X sindromu kimi tanınan genetik pozğunluqla əlaqələndirilə bilər. Digər hallarda, genetik mutasiyalar autizm ehtimalını artıra bilər.

İnsanın sosiallaşmasına mane olan autizm, insanın öz daxili dünyasına qapanmasına səbəb olur. Autizm Spektr Bozukluğu (ASD) olaraq da bilinən autizm, insanın öyrənmə bacarıqlarına, sosial qarşılıqlı fəaliyyətinə və davranışına mənfi təsir göstərir. Araşdırmalara görə əhalinin 1%-də görüldüyü təsbit edilən autizm qadınlara nisbətən kişilərdə daha çox rast gəlinir. Autizmin hələ bilinən bir səbəbi olmasa da, doğuşdan əvvəl və sonra inkişaf edən ətraf mühit və genetik faktorların birləşməsi ilə meydana gəldiyi düşünülür. Araşdırmalar göstərir ki, autizmin səbəbi insandan insana dəyişir. Məlumdur ki, hamiləlik dövründə fol turşusu istifadəsi autizm riskini azaldır.
Autizm uşaqlığın başlanğıcında inkişaf edir və nəticədə insanın cəmiyyətdə, məsələn, sosial həyatda, məktəbdə və ya iş həyatında problemlərlə qarşılaşmasına səbəb olur. Autizmin simptomları doğuşdan sonrakı ilk il ərzində özünü göstərir. Daha nadir hallarda uşaqda ilk il ərzində normal inkişaf davam edir və sonra autizm əlamətlərinin görünməsi ilə uşaqlar 18-24 ay arasında reqressiya dövrü keçirlər.

Otistik uşaqlar istəklərini əlamətlərlə göstərə bilmirlər və ünsiyyət problemləri çox yaygındır. Qarşılaşacaq adamın qolunu çəkib, götürüb aparıb, ağlayaraq ehtiyaclarını göstərirlər. Həmyaşıdları və ya böyükləri ilə ünsiyyət qurmaqdan çəkinirlər. Onlar qrup oyunlarında iştirak edə və ya oyuncaqlarla sərbəst oynaya bilməzlər. Həmyaşıdları ilə birlikdə olmaqdansa, tək qalmağı üstün tuturlar.

• Onların adlarını çağıranda reaksiya vermirlər.
• Onlar çox hiperaktiv və ya həddindən artıq sakit ola bilərlər.
• Onlar ətraf mühitə əhəmiyyət vermirlər.
• Qucaqlaşmaq və öpüşmək kimi fiziki təması sevmirlər.
• İnsanlarla ünsiyyət qurmaq əvəzinə cansız əşyalarla məşğul olmağı üstün tutarlar.
• Danışmağı öyrənsələr də, həmişə eyni sözü təkrarlayırlar.
• Yersiz cümlələr qururlar.
• Danışıq formaları və səs tonları monotondur.
• Onlar hər şeyə laqeyd şəkildə gülə bilərlər.
• Bəzi əşyalara həddindən artıq bağlı ola bilərlər.
• Onlar nizam-intizama hədsiz bağlıdırlar. Rutinləri pozulduqda əsəbiləşə bilərlər.
• Əl çalmaq, tullanmaq, fırlanma, irəli-geri yellənmə, qanad çırpma kimi təkrarlanan hərəkətlər edirlər.
• Həmişə eyni oyunları oynayırlar.
• Bəziləri çox inadkar və döyüşkən ola bilər.
• Sosial mühitə daxil olduqda həddindən artıq qorxa və reaksiya verə bilərlər.
• Onlar tez-tez yemək pozğunluqlarını göstərirlər.
• Özlərinə və ətrafdakı obyektlərə zərər verə bilərlər.
• Onlar təhlükəyə qarşı duyğusuzdurlar.
• Ağrıya qarşı heç nə hiss eləmirlər.
• Onlar zarafatı və ya eyhamı başa düşmürlər.
• Onlar adi öyrənmə metodlarına qarşı həssasdırlar.
• Göz təması ya heç qurmurlar, ya da çox az qururlar.
• Danışanda reaksiya vermirlər.
• Əllərini, qollarını, barmaqlarını və ya başını təkrar-təkrar hərəkət etdirirlər.
• Həmişə eyni şeyi yemək və ya eyni əşya ilə oynamaq kimi müəyyən bir nizamda olmağı üstün tuturlar.
• İşığa, rəngə, qoxuya və səslərə fərqli reaksiya verirlər.
• Jest və mimikalardan ya istifadə etmirlər, ya da çox az istifadə edirlər.
• Qucaqlaşmaq kimi yaxın təması sevmirlər.
• Nitq və dil bacarıqlarının inkişafında ləngimə var.
• Ehtiyaclarını qarşılayacaq adamın qolunu çəkişdirərək dərdlərini deyirlər.
• Autizmli insanlarda da epilepsiya da ola bilər.

Körpələrdə autizm simptomları

Körpələrdə autizmin əlamətlərini anlamaq və erkən diaqnozu təmin etmək mümkündür, ancaq nəyə diqqət edəcəyinizi bilməlisiniz. Çünki autizmin ilk əlamətləri gözlənilməz davranışların olması deyil, körpənin normal inkişafı üçün lazım olan bacarığın gecikməsi və ya olmamasıdır.

Valideynlər körpənin inkişaf prosesi haqqında məlumatlandırılmalı və uşaqları çox diqqətlə izləməlidirlər. Göz təması qurmamaq, qarşıdakının gülüşünə reaksiya verməmək, adını çağıranda reaksiya verməmək, emosiyalarını göstərməmək, hecalar deməyə başlamamaq kimi əlamətlər körpələrdə autizmi göstərə bilər.

Danışa bilməmək autizm əlamətidir?

Uşaqlarda danışa bilməmək də autizmin əlaməti ola bilər. Ancaq danışa bilməmək tək başına autizm əlaməti deyil. Nitqin gecikməsinə səbəb olan hallar aşağıdakı kimi sıralana bilər:

• Genetik olaraq nitq ləngiməsi
• İnkişaf ləngiməsi
• Erkən doğuş və ya böyümə geriliyi
• İki dildə danışmaq, sağ və sol əlləri istifadə etmək kimi münaqişə yaradan vəziyyətlər
• Eşitmə itkisi, eşitmə qavrayış pozğunluqları
• Dil, damaq, dodaq kimi ağızdaxili problemlər.
• Autizm, əqli gerilik xəstəlikləri.
• Psixososial stimullaşdırmanın olmaması.
• Ailənin uşağın üzərində titrəməsi və ona danışmağa imkan verməməsi.

Valideynləri narahat edən suallardan ən vacibi budur ki, autizmli uşaqla necə davranmalıdırlar.

Fərqli inkişaf xüsusiyyətləri olan bir uşağın olması bütün ailə üzvlərinə təsir edən bir vəziyyətdir. Autizmli uşaqları olan ailələrin uşaqları haqqında düzgün qərarlar qəbul etmək və erkən təhsilə başlamaq üçün mütəxəssisə ehtiyacları var. Bu səbəbdən onların bu prosesi güvəndikləri mütəxəssislərlə birlikdə keçmələri və eyni problemi yaşayan ailələrlə birlikdə olmaları vacibdir.

Ailələr uşaqlarına bir bacarıq öyrətmək üçün mütəxəssislərdən dəstək almalı və uşaqlarına idman, musiqi və rəsm fəaliyyətləri üçün imkanlar təklif edə bilməlidirlər. Övladlarının davranış problemləri ilə üzləşməli olan ailələrə müsbət ünsiyyət üsulları öyrədilməlidir. Ailələrin öz həyatlarına nəzarət etmələri və uşaqları ilə ünsiyyət qurmaları üçün psixoloji məsləhət xidmətləri alması da çox vacibdir. Ailələr uşaqlarını kiçik yaşlarından inklüziv proqramlara daxil etməli və lazım gələrsə, müəllim ilə qrup fəaliyyətlərində iştirak etmələrinə dəstək olmalıdırlar. Ailələr autizmli uşaqların edə bilmədiklərini deyil, nə edə biləcəyinə diqqət yetirərək birlikdə yaşamağın müsbət tərəflərini kəşf etməyə çalışmalıdırlar. Nəhayət, ailələrə özlərinə vaxt ayırmağa imkan verən sosial dəstək olmalıdır.

 Xüsusi təhsilə əsaslanan müalicə ilə autizmli uşaqlar özünü təmin edə bilən  və sosial cəhətdən uyğun fərdlərə çevrilə bilərlər. Valideynlər autizmli övladlarının hər kəs kimi düşünmədiyini anlamalı və bu vəziyyəti qəbul etməlidir. Bu zaman valideynlərin diqqət etməli olduğu şeylər aşağıdakı kimidir:

Uşağınıza qarşı çox diqqətli olmalısınız, onun düşüncə və davranışlarını diqqətlə müşahidə edərək öyrənməlisiniz. Onun nəyə və nə vaxt reaksiya verdiyini izləməlisiniz.

Uşağınız öz dünyasında xoşbəxtdir. Siz bilməlisiniz ki, o, parkda başqa bir uşaq onunla oynamadığı üçün kədərlənmir.

Uşağınızdan gözləntilərinizi düzgün təyin etməlisiniz. Uzunmüddətli səbr tələb edən dövrə girdiyinizi unutmamalısınız.Gözləntilərinizi aşağı salsanız, uşağınıza sizi xoşbəxt etmək fürsəti verə bilərsiniz.

Autizm genetik xəstəlikdirmi? Ətraf mühit faktorları da autizmə səbəb ola bilərmi?

Autizmdə genetik və ətraf mühit faktorlarının təsirli olduğu iddia edilir. Autizmin ümumi nevripsixotrik xəstəliklər arasında olduğu deyilsə də, onun səbəbi hələ dəqiq aydınlaşdırılmamışdır. Tədqiqatçılar autizmin səbəblərini aşkar etmək üçün həm milli, həm də beynəlxalq araşdırmalar aparırlar.

Autizm diaqnozu qoyulan bəzi uşaqlar çox erkən yaşda özləri oxumağı öyrənirlər. Çox vaxt oxuduqları mətnlərin mənasını başa düşmürlər. Bu hiperleksik uşaqların bəzilərinin normal və ya normadan yuxarı idrak qabiliyyətləri ola bilsə də, nə erkən səlis nitq, nə də hiperleksiya autizm diaqnozu qoyulmuş uşaqlarda normal intellektə zəmanət vermir.

Böyüklərdə autizmin simptomları

Bəzən daha yüngül autizm əlamətləri olan insanlarda autizm yetkinlik yaşına çatana qədər hiss edilməz və ya diaqnoz qoyulmaz. Yetkinlərdə autizmin əlamətləri uşaqlıqdakı simptomlardan tamamilə fərqlənmir. Yetkinlik dövründə autizmin əsas əlamətləri başqalarının nə düşündüyünü və ya hiss etdiyini başa düşməkdə çətinlik çəkmək, sosial vəziyyətlərdən çox narahat olmaq, dostluq etməkdə çətinlik çəkmək və ya təkbaşına olmağa üstünlük vermək, başqalarına qarşı küt, kobud və ya maraqsız görünməkdir. Hər gün eyni rutini yaşamağı sevirlər.

Əsas simptomlarla yanaşı, insanlar danışarkən göz təmasından qaçmaq, başqa insanlarla çox yaxınlaşmaq və ya kimsə sizə toxunanda və ya çox yaxınlaşdıqda çox əsəbiləşmək, hisslərə və kiçik detallara diqqət yetirmək kimi sosial “qaydaları” başa düşməmək, başqalarının diqqət etmədiyi dad, qoxu, səsə qarşı daha həssas olmaq kimi əlamətlər  böyüklərdə autizmin göstəricisi ola bilər.