Tromp nədir?
Tromp bir və ya bir neçə damarın qan laxtası (trombüs) ilə tam və ya qismən tıxanmasıdır.
Yaralanmalardan sonra qanaxmanı dayandırmaq və həddindən artıq qan itkisinin qarşısını almaq üçün laxtalanma lazımdır. Yara sağaldıqdan sonra laxta fibrinoliz adlanan endogen mexanizmlərlə yenidən əriyir.
Qan damarlarında və ya damarlarda, xüsusən də ayaqların dərin venalarında qanın bədənin digər hissələrinə nisbətən daha yavaş axdığı üçün tromp ən çox bu damarlarda baş verir.
Laxtaların qan vasitəsilə ağciyərlərə və ya beyinə keçməsi və orada tıxanmaya səbəb olması ümumi sağlamlıq problemidir. Bu, həyati təhlükəsi olan pulmoner emboliya və ya iflicə səbəb ola bilər.
Trompun simptomları
Tromp çox tipik simptomlara malikdir. Simptomlar laxtanın əmələ gəldiyi yerdən asılı olaraq bir qədər dəyişir.
Ayaqlarda tromp olması
Xüsusilə alt ayağın böyük damarlarında tromp tez-tez olur. Bunun səbəbi, cazibə qüvvəsi səbəbindən qanın ürəyə daha yavaş qayıtmasıdır.
Ayaqlarda trombozun ən çox görülən simptomları:
-Baldırın şişməsi (tez-tez topuq sahəsi və ayaq)
-Aşağı ayaqda ağırlıq və gərginlik hissi
-Su tutma (ödəm)
-Aşağı hissələrdə, bəzən ayaqda, budda və ya qasıqda əzələ kimi ağrı
-Sıx, parlaq mavimsi və rəngsiz dəri
-Alt ayağın həddindən artıq istiləşməsi
-Dəri damarları daha çox görünür
-Yüngül qızdırma
-Sürətli nəbz
Qeyd olunan simptomlardan bəziləri olmasa belə, bu, ayaqlarda tromboz ehtimalını istisna etmir.
Qollarda tromboz
Tromboz qollarda ayaqlara nisbətən daha az baş verir.
Qollarda trombozun ən ümumi simptomları:
-Təsirə məruz qalan qolda şişlik və artan temperatur
-Əlin şişməsi
-Mavimtıl və çıxıntılı dəri damarları
-Qolda qismən rəngsizləşmə (qırmızı-bənövşəyi).
-Qol və qol hərəkətlərində sıxıcı ağrı
Qollarda trombozun simptomları adətən ayaqlarda olanlardan daha şiddətlidir.
Anal tromboz (anal vena trombozu)
Anal tromboz, anus bölgəsində ağrılı şişlik ilə qeyd olunur. Aşağı anal kanalın kiçik bir damarı qan laxtası ilə tıxandıqda baş verir. Çox ağrılı olduğu üçün hemoroiddən fərqlənir. Anal ven trombozu çox ağrılıdır, xüsusən də birbaşa açılış bölgəsində meydana gəldikdə, lakin adətən yaxşı müalicə olunur.
Serebral venoz tromboz (sinus ven trombozu, SVT)
Serebral venoz tromboz (CVT) beyində oksigensiz çirkli qanı (venoz qan) daşıyan damarlarda laxtanın əmələ gəlməsi nəticəsində yaranan trombozdur. Serebral venoz tromboz beyin damarlarında qan axını pozur.
Serebral venaların trombozu, xüsusilə Sars-Cov-2 koronavirusuna qarşı peyvəndlə əlaqədar başlıqlara çevrildi. Bəzi insanlarda peyvənddən sonra yaranan immunitet çox nadir olsa da, beyin venoz trombozuna səbəb ola bilər.
Serebral venaların trombozunun ən çox görülən simptomları:
-Baş ağrısı
-Bulantı və qusma
-Sərt boyun
-Üz təzyiqi və ağrı
-Epileptik tutmalar
-Vuruş simptomları
-Sensor pozğunluqları
Bədənin digər hissələrində meydana gələn tromboz
Prinsipcə, tromboz bədənin hər hansı bir qan damarında inkişaf edə bilər. Bədənin digər hissələrinin damarlarında trombozun simptomları ətraflarda trombozdan fərqli olaraq adətən qeyri-müəyyəndir. Bu tip trombozda şiddətli ağrı və ya orqan disfunksiyası bəzən baş vermir və ya minimaldır. Belə qeyri-spesifik trombozun simptomlarını aydınlaşdırmaq üçün əlavə tibbi müayinə lazımdır.
Tromboz diaqnozu necə qoyulur?
Trombozun diaqnozu üçün fiziki müayinə, xəstə tarixi, laboratoriya analizləri və görüntüləmə üsulları lazımdır.
Xəstənin vəziyyətindən asılı olaraq dəyişən testlərə aşağıdakılar daxildir:
Ultrasəs: Bu test damarlardakı qan axınına baxır və bunun üçün səs dalğalarından istifadə edir.
Qan testləri: Qanda D-dimerin ölçülməsi ilə ağciyər emboliyası (ağciyərlərdə laxtalanma) və ya venoz tromboz (damarlarda laxtalanma) tez bir zamanda istisna edilir.
Venoqrafiya: Bu test üçün damarlara kontrast maddə yeridilir. Daha sonra qan axını görmək və laxtalanmanı axtarmaq üçün rentgen çəkilir (Kontrast material: rentgendə damarların daha asan görünməsini təmin edir).
MRT, MRA və ya CT: Bu görüntüləmə prosedurları laxtanın növündən və yerindən asılı olaraq dəyişir.
Trombozun səbəbləri və risk faktorları
Qanın laxtalanma meylinin əsas səbəbini tapmaq mümkün olmadıqda, əsas səbəbi tapmaq üçün trombofiliya testi tövsiyə oluna bilər (qanın laxtalanma meylini tapmaq üçün test). Bu ətraflı qan testi, xüsusilə, ailədə laxtalanma pozğunluqlarının olduğu bilindikdə faydalıdır.
Xüsusilə gənc xəstələrdə damarların konjenital anomaliyaları araşdırılmalıdır. Bu, trombozu tetikleyen bir risk faktorudur.
Yaşlı xəstələrdə şiş olub-olmaması təsdiqlənməlidir. Çünki bəzən trombozun arxasında xərçəng şişi ola bilər. Bu vəziyyət nə qədər tez aşkar edilərsə, sağalma şansı bir o qədər yüksəkdir.
Trombozu tetikleyen əsas amillər
1. Qan axınının pozulması
Qan çox yavaş axırsa və ya damarlarda burulğanlar əmələ gətirirsə, bu, trombozu inkişaf etdirə bilər.
Risk faktorları
-Yataqdan asılılıq, iflic və ya ayaq gipsi səbəbiylə uzun müddət hərəkətsizlik
-Avtobusda, avtomobildə və ya təyyarədə uzun, dar mövqelərdə oturmaq
-Böyük varikoz damarları
-Ürək çatışmazlığı
-Atrial fibrilasiya (ürək ritmində sürətlənmə və nizamsızlıq)
-Sümük çubuqları və ya şişlər kimi kütlələr damarlarda təzyiq yaradır
2. Damar divarının dəyişdirilməsi
Qan çox yavaş axırsa və ya qan axını zamanı burulğanlar əmələ gəlirsə, bu, trombozu təşviq edir. Yaralanmalar, yanıqlar, iltihab və ya infeksiyalar nəticəsində damar divarındakı zədə və ya dəyişikliklər, yaxud arteriyalarda damar kalsifikasiyası (ateroskleroz) da trombozu təşviq edən mühüm risk faktorlarıdır.
3. Qan komponentlərinin dəyişdirilməsi
Qan komponentlərindəki dəyişikliklər və ya dəyişikliklərə səbəb olan amillər də laxtalanma riski yaradır.
Risk faktorları
-Qan laxtalanma pozğunluqları. Məsələn, APC müqaviməti, Faktor V Leiden mutasiyası (V Faktor Leiden: irsi qan laxtalanma pozğunluğudur).
-Qan xəstəlikləri. Məsələn, qanda çoxlu qırmızı qan hüceyrələrinin olması (polisitemiya)
-Özlülüyün artması. Susuzlaşdırma səbəbindən qanın axıcılığının azalması
-Dərmanlar. Məsələn, doğuşa nəzarət həbləri, menopoz zamanı hormon əvəzedici terapiya
-Xərçəng
-Qan axını azaltmaq üçün müdaxilələr
-Hamiləlik
-Siqaret çəkmək
-Çəki artıqlığı
4. Kortizon istifadəsi
Kortizon istifadəsi hemostatik (qanaxmanın dayandırılması) və fibrinolitik (qan laxtasının həll edilməsi) sistemlərində istifadə olunur.
Bu, alt ayaqların dərin vena damarlarında (DVT) spontan dəyişikliklərə və ağciyərlərdə tromboz riskinə (ağciyər emboliyası) səbəb olur. Jama Internal Medicine jurnalının 2005-2011-ci illər arasında tromboz səbəbiylə xəstəxanaya yerləşdirilən cəmi 38.765 xəstə ilə bağlı məlumatları araşdırılıb.
Nəticə: Tromboz hadisəsindən 90 gün əvvəl kortizon qəbul edənlərdə riskin 2,31 dəfə, yeni kortizon qəbul edənlərdə isə 3,06 dəfə artdığı müəyyən edilmişdir.
5.Genetik meyl
Qanın damarlarda laxtalanmasına səbəb olan başqa bir vacib amil genetik meyldir. F5 və F2 genlərindəki trombofilik mutasiyalar qanın laxtalanma prosesində iştirak edən iki zülalın (V Faktor və II Faktor) strukturuna və funksiyasına təsir göstərir.
Factor-V Leiden -Mutation (G1691A): Bu mutasiya F5 geninin 1691-ci mövqeyində yerləşir. Bu mutasiyaya görə zülalın 506-cı mövqeyində olan Arginin amin turşusu qlutamin (R506Q) ilə əvəz olundu. Faktor-V Leiden mutasiyasının ümumi əhali arasında yayılması təxminən 5% təşkil edir. Bütün tromboembolik halların 95%-i bu mutasiyadan qaynaqlanır.
Protrombin G20210A Mutasiyası: Protrombin geninin tənzimləyici bölgəsində 20210 mövqeyində guaninin adeninlə əvəzlənməsi genin ifadəsinin artmasına və buna görə də plazmada faktorun toplanmasına səbəb olur. Bu, qanın laxtalanma meylinin artmasına səbəb olur. Ümumi əhali arasında Protrombin G20210A mutasiyasının yayılması 2% təşkil edir. Protrombin G20210A mutasiyası da trombozun inkişafı üçün mühüm risk faktorudur. Protrombin G20210A mutasiyası Faktor V Leiden mutasiyasından fərqli olaraq həm venoz, həm də arterial trombozla əlaqələndirilir .
Bu mutasiyalardan birinin olması anadangəlmə qan laxtalanmasına qarşı həssaslığın artması deməkdir və bəzi profilaktik tədbirlər görülməlidir.
Tromboz xəstəliyinin müalicəsi
Trombozun müalicəsinin əsas məqsədi laxtanın damar divarından qoparaq qan dövranı ilə həyati vacib orqanlara keçməsinin qarşısını almaqdır, yəni emboliya, çünki laxta həyati təhlükə yarada bilən və uzunmüddətli, bərpa olunmayan qan damarlarını bağlaya bilər.
Müalicə zamanı üç əsas üsuldan istifadə olunur:
-Sıxılma terapiyası
-Dərman müalicəsi
-Əməliyyat
Hansı üsuldan istifadə ediləcəyi laxtanın meydana gəldiyi yerə görə dəyişir. Bəzən müxtəlif müalicə yanaşmaları birlikdə istifadə olunur.
1.Sıxılma müalicəsi
Son zamanlarda ekstremitələrin trombozu halında əhəmiyyətli təcili tədbirlər görülməlidir. Məsələn, təsirlənmiş ayağı və ya qolu qaldıraraq sıxılma bandajı tətbiq edilməlidir. Bu, damarın daha da tıxanmasının və ətrafların daha da şişməsinin qarşısını alır.
Tətbiq: sıxılma bandajı tromboz yerindən xeyli kənara çıxmalıdır. Məsələn, ayağın alt hissəsində tromboz olduqda, bandaj dizdən yuxarıya qədər sarılmalıdır. (Damarların sarğı ilə sıxılması daha yaxşı qan axını üçün zəruri üsuldur). Kifayət qədər güclü və vahid sıxılma əldə etməyin yaxşı yolu II sinif tromboz corablarıdır (yüngül-orta təzyiqli corablar (20-30 mmHg). Əgər damarlar trombozla zədələnirsə, sıxılma terapiyası uzun müddətdə davam etdirilməlidir.
2.Dərman müalicəsi
Tibbi müalicənin məqsədi qan laxtasının böyüməsinin və ağciyər arteriyalarına (qanı ürəkdən ağciyərlərə daşıyan qan damarları) getməsinin qarşısını almaqdır. Ən yaxşı halda, dərman bədənin öz fermentlərinə müsbət təsir edərək, trombun (laxtanın) yenidən kiçilməsinə və ya hətta tamamilə əriməsinə səbəb olur. Bundan əlavə, antikoaqulyantlar (qan laxtalanmasının qarşısını alan dərmanlar) da yeni trombozun inkişafına mane olur.
Kəskin trombozun müalicəsi: Həkim müəyyən qədər və ya yüksək tromboz ehtimalını aşkar edərsə dərhal bu müalicəyə başlanır. Müalicə trombozun yerindən asılı olmayaraq birbaşa antikoaqulyant dərmanlarla başlayır və adətən ilkin olaraq qanın laxtalanmasının qarşısını alan heparin istifadə olunur. Heparin yüksək dozalarda dəri altına yeridilir və ya infuziya şəklində verilir. Çünki ağızdan qəbul edilən heparin mədə-bağırsaq traktında parçalanır və qana daxil olmur. Fondaparinux da ilkin olaraq istifadə olunur. Bu aktiv tərkib xüsusilə heparinin qəbulu ilə əlaqədar olaraq qanda trombositlərin sayı həyati təhlükəsi olan səviyyələrə düşdükdə istifadə olunur.
Kəskin trombozun müalicəsində Rivaroksaban və Apixaban kimi oral antikoaqulyantlar da birbaşa istifadə edilə bilər (DOAC).
3. Cərrahiyyə
Çox yüksək qanaxma riski olan bəzi xəstələrdə laxtanın dərmanla həll edilməsinə üstünlük verilmir.
Qan laxtasının kateterlə çıxarılması: Bəzi hallarda ağciyər damarında qan laxtasını çıxarmaq üçün kateterdən istifadə variantı da var. Kateter diqqətlə təsirlənmiş damara daxil edilir və qan laxtasına çatır. Daha sonra qan laxtası kiçik parçalara bölünür və damardan çıxarılır. Ultrasonik dalğalar bəzən laxtanın çıxarılması zamanı da istifadə edilə bilər.
Qan laxtasının açıq əməliyyatla çıxarılması: Bəzi hallarda ağciyər emboliyası laxtasının kateterlə çıxarılması uğursuz olur. Bu vəziyyətdə qan laxtası açıq əməliyyatla çıxarılır. Bu prosedura pulmoner embolektomiya deyilir. Ümumi anesteziyanın aparıldığı bu əməliyyatda xəstə əməliyyat zamanı ürək-ağciyər aparatına qoşulur.
Tromboz riskini minimuma endirmək üçün sadə tədbirlər
-İdeal çəkidə qalmaq
-Uzun müddət oturaq qalmaqdan qaçınmaq
-Ən azı hər saat qalxmaq və hərəkət etmək, xüsusən də 4 saatdan çox səfərlərdə və təyyarə, qatar və ya avtobusla səyahət edərkən
-Hərəkət imkanı yoxdursa, dabandan dırnağa məşqlər etmək və ya ayaqlarla dairəvi hərəkətlər etmək
-Avtomobil sürərkən ən azı iki saatdan bir dayanmaq və hərəkət etmək
-Səyahət zamanı bol su içmək və geniş ölçüdə olan geyimlərə üstünlük vermək
Doğuşa nəzarət həblərinin qəbulu, əvəzedici terapiya və ya hamiləlik zamanı və hamiləlikdən dərhal sonra hormonal preparatların qəbulu zamanı laxtalanma riski barədə həkiminizdən məlumat alın.
Ürək çatışmazlığı, diabet və ya digər sağlamlıq problemlərini mümkün qədər sabit saxlamaq üçün bütün özünə qulluq tədbirlərinə ciddi şəkildə riayət edin.
Müntəzəm məşq, gəzinti, qaçış, velosiped sürmə kimi ayaq əzələlərini hərəkətə gətirən fəaliyyətlər ayaq damarlarında qan axını təşviq edir, çünki hərəkət zamanı əzələlər nasos kimi hər addımda damarlara xaricdən təzyiq edərək qanın hərəkətini təmin edir.
