Xərçəng nədir?
Xərçəng anormal hüceyrələrin sürətlə bölünməsi, digər toxuma və orqanlara yayılması, onları işğal etməsi nəticəsində yaranan böyük bir xəstəlik qrupudur. 200-dən çox xərçəng növü məlumdur, sürətlə böyüyən xərçəng hüceyrələri şiş əmələ gətirir və orqanizmin nizamlı fəaliyyətinə mane olur. Hüceyrələrin sürətli böyüməsi nəticəsində xoşxassəli və bədxassəli şişlər yaranır.
Xoşxassəli şişlər adətən digər toxumalara yayılmır və təhlükə yaratmır. Bununla belə, bədxassəli şişlər metastaz adlanan bədənin digər toxuma və orqanlarına yayılaraq həyat üçün təhlükə yarada bilər.
Xərçəngin ilkin halı, bədxassəli xərçəngə çevrilə bilən (və ya ehtimal olunan) anormal hüceyrələri əhatə edən vəziyyəti təsvir edir. Ümumi və potensial ölümcül xərçəng növləri ağciyər, limfa, leykemiya, prostat, döş və kolon xərçəngidir.
Xərçəngin növləri hansidir?
Təxminən 200 müxtəlif xərçəng növü var və onların tezliyi insandan insana dəyişir. Ən çox rast gəlinən xərçəng növləri ağciyər, limfa, leykemiya, prostat vəzi, süd vəzi, qalxanabənzər vəzi, uşaqlıq yolu və kolon xərçəngidir.
Ümumiyyətlə, xərçəng növlərini aşağıdakı kimi sıralamaq olar:
-Ağciyər xərçəngi
-Döş xərçəngi
-Prostat xərçəngi
-Limfoma
-Leykemiya
-Beyin şişləri
-Kolon xərçəngi
-Tiroid xərçəngi
-Uşaqlıq boynu xərçəngi
-Böyrək xərçəngi
-Yumurtalıq xərçəngi
-Mədə xərçəngi
-Mədəaltı vəzi xərçəngi
-Dəri xərçəngi
-Göz xərçəngi
-Özofagus xərçəngi
-Testis xərçəngi
Xərçəngə nə səbəb olar?
Xərçəng, hüceyrələrin daxilindəki DNT-də mutasiyalar və anormal böyümələr nəticəsində yaranır. Xərçəngə səbəb olan şərtlər, struktur səbəblərlə yanaşı, genetik faktorlar, ətraf mühit faktorları, sıx günəş işığı, siqaret və spirt qəbulu, kanserogen maddələrə məruz qalma, qidalanma və stressdir.
Xərçəngin səbəblərini aşağıdakı başlıqlar altında qruplaşdırmaq olar:
-Genetik amil
-Ətraf mühit faktorları
-Həddindən artıq siqaret və spirt qəbulu
-Güclü günəş şüası
-Kanserogen maddəyə məruz qalma
-Radiasiya
-Piylənmə
-Stress
-Hərəkətsizlik
-Hormonal dərmanlar
-İmmunitet sistemini zəiflədən dərmanlar
-Havanın çirklənməsi
Xərçəngin əlamətləri hansidir?
Xərçəngin növündən asılı olaraq simptomlar fərqli ola bilsə də, hər xərçəng növündə görülən bəzi ümumi simptomlar var. Bunlara istər-istəməz arıqlama, yaraların gec sağalması, xroniki yorğunluq, ürəkbulanma və qusma, təkrarlanan hərarət və gecə tərləmələri, bağırsaq və sidik kisəsi vərdişlərinin dəyişməsi daxildir.
Növündən asılı olmayaraq, xərçəng hüceyrələrinin böyüməsi bu simptomlara səbəb olur:
-Sürətli və gözlənilməz kilo itkisi
-Bulantı və qusma
-Xroniki yorğunluq və zəiflik
-Əzələ və bədən ağrıları
-Təkrarlanan qızdırma və gecə tərləmələri
-Asanlıqla qanaxma və göyərmə
-Yaraların gec sağalması
-Bağırsaq və sidik kisəsi vərdişlərində dəyişiklik
-Quru və ya bəlğəm çıxara bilən öskürək
-Udma çətinliyi
-Anoreksiya
-Nəfəs darlığı
-Dəridə olan xallarda görünən dəyişiklik
-Qolaltı, döş və limfa düyünlərində şişlik və topaq əmələ gəlməsi
-Dərinin və göz ağlarının sararması
-Diş ətində qanaxma
-Həzmsizlik
Çəki itirmək
Bədəndə böyüyən xərçəng hüceyrələri sağlam hüceyrələrə nisbətən daha çox enerji tələb edir, bu da bədənin istirahət zamanı normaldan daha çox kalori yandırmasına səbəb olur ki, bu da xərçəng xəstələrini zəiflədir.
Xroniki yorğunluq
Ümumiyyətlə, şişin böyüməsi insanda zəiflik və yorğunluq yarada bilər. Nəfəs darlığı, anemiya, ağrı və ya qanda oksigen səviyyəsinin azalması (hipoksi) kimi digər xərçəng əlamətləri də yorğunluğu artıran amillərdir.
Yaraların gec sağalması
Bədəndəki anormal səpgilər və sağalmayan yaralar çox vaxt dəri xərçəngi ilə əlaqələndirilir. Uzun müddət sağalmayan yaralar varsa, dermatoloqa müraciət etməlisiniz.
Bağırsaq hərəkətlərində dəyişiklik
Qəbizlik, ishal və nəcis modelindəki dəyişikliklər kimi bağırsaq hərəkətlərindəki anormal dəyişikliklər çox vaxt xərçənglə əlaqələndirilir və tibbi yardım tələb edə bilər.
Limfa düyünlərində, qoltuqda və döşdə kütlə əmələ gəlməsi
Metastatik xərçənglər, yəni başqa orqanlara yayılan xərçənglər çox vaxt şişin yaxınlığındakı limfa düyünlərinin şişməsinə səbəb olur. Bu vəziyyət də döş və qoltuq altında genişlənmiş kütlələrə səbəb ola bilər.
Əzələ və bədən ağrıları
Yaranan və toxumalara yayılan şişlər böyüdükcə sinirlərə, sümüklərə və ya orqanlara təzyiq edərək insanı çətin vəziyyətə salan bədən ağrılarına səbəb olur.
Təkrarlanan qızdırma
Yüksək hərarət, xüsusən də gecələr, ümumiyyətlə bir çox xərçəng növlərinin ümumi simptomu kimi tanınır, lakin infeksiya səbəbiylə də baş verə bilər. Belə olan hallarda həkimə müraciət etmək daha yaxşı olar.
Dəridəki xallarda görünən dəyişiklik
Xüsusilə dəri xərçəngində hüceyrələrin strukturunda anormal dəyişiklik baş verdiyi üçün bədəndəki xalların forması və ölçüləri də dəyişir. Bu dəyişikliyin görünməsi bir işarə ola bilər.
Bədəndə qeyri-adi qanaxma və ya göyərmə
Hüceyrələrdəki struktur dəyişiklikləri bədəndə qanaxma və ya göyərmələrə səbəb ola bilər. Bu, xərçəngin ümumi simptomları arasındadır.
Bəlğəm və qan ilə davamlı öskürək
Ağciyər xərçənginin ümumi simptomları arasında bəlğəmlı davamlı öskürək və öskürək zamanı ağızdan qanaxma olması da daxildir.
Diş ətində qanaxma
Xüsusilə leykoz xəstəliyinin əlamətlərindən biri olan diş əti qanaması leykoz xəstələrinin qanında trombositlərin sayının az olmasından qaynaqlanır.
Bu əlamətlər həmişə insanın xərçəng olduğunu göstərə bilməz. Simptomların altında müxtəlif xəstəliklər dayansa da, xərçəng əlamətləri göründüyü zaman gecikmədən həkimə müraciət etmək xəstəliyin erkən diaqnozu və sağalması üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Xərçəngin mərhələləri hansidir?
Bir çox ümumi xərçəng dörd mərhələdən ibarətdir. Bu mərhələlər xərçəngin ölçüsünə, şiddətinə və bədəndə yerləşməsinə görə dəyişir.
Xərçəngin dörd mərhələsi var:
Mərhələ 1: Xərçəng kiçik bir sahədədir və hələ limfa düyünlərinə və ya digər toxumalara yayılmamışdır.
Mərhələ 2: Xərçəng bağlandığı bölgədə yayıldı, böyüdü və qismən limfa düyünlərinə yayıldı, lakin digər toxumalara yayılmadı.
Mərhələ 3: Bu, xərçəngin böyüdüyü, inkişaf etdiyi və limfa düyünləri ilə birlikdə digər toxumalara yayıldığı mərhələdir.
Mərhələ 4: Bu mərhələ həm də inkişaf etmiş xərçəng mərhələsi və ya metastatik xərçəng adlanır. Dördüncü mərhələdə xərçəng hüceyrələri bədənin digər orqan və toxumalarına yayılır. Bu mərhələdə insanın həyatı təhlükə altında ola bilər.
Ümumiyyətlə, dörd mərhələdə görülən xərçəng xəstəliyinin də sıfır mərhələsi var. Bu mərhələ ən erkən mərhələ hesab olunur və xərçəng hüceyrələrinin hələ də xərçəngin başladığı ərazidə lokallaşdırıldığını müəyyən edir. Bu mərhələdə xərçəng adətən asanlıqla müalicə edilə bilər və təhlükə yaratmır.
Mərhələ 4 xərçəng nədir?
Xərçəngin mərhələləri 1-4 mərhələlərində ifadə edilir. Mərhələ 1 şişin ən kiçik ölçüsündə aşkar edildiyi mərhələ olsa da, 4-cü mərhələdə bu, xərçəngin metastaz verdiyini bildirir. Mərhələ 4 xərçəng xərçəngin digər orqanlara və ya bədənin hissələrinə yayıldığını bildirir. Mərhələ 4 xərçəng də inkişaf etmiş və ya metastatik xərçəng adlandırıla bilər.
Hansı xərçənglər hansı orqanlara metastaz verir?
Müxtəlif xərçəng növlərinin metastaz verməyə üstünlük verdiyi hədəf orqanlar aşağıda göstərilmişdir.
Ağciyər xərçəngi: digər ağciyər, adrenal bezlər, qaraciyər, sümüklər, beyin
Baş və boyun xərçəngləri: ağciyərlər
Beyin şişi: onurğa beyni
Böyrək xərçəngi: ağciyərlər, sümüklər
Qaraciyər xərçəngi: ağciyərlər, sümüklər
Kolon və düz bağırsaq xərçəngi: qaraciyər, ağciyərlər, sümüklər, beyin, çanaq
Limfoma: limfa düyünləri, dalaq, sümük iliyi, beyin, onurğa beyni, mədə, bağırsaqlar
Lösemi: sümük iliyi, diş əti, onurğa beyni və beyin xaricində maye
Bədxassəli melanoma dəri xərçəngi: limfa düyünləri, beyin, ağciyərlər, qaraciyər, sümüklər, dəri
Döş xərçəngi: limfa düyünləri, sümüklər, qaraciyər, ağciyərlər, beyin, plevra
Sidik kisəsi xərçəngi: çanaq, ağciyər, qaraciyər, sümüklər
Mədə xərçəngi: periton (qarın astarı), qaraciyər, limfa düyünləri
Çox miyelom: sümüklər
Özofagus xərçəngi: sinə, qarın
Pankreas xərçəngi: periton, qaraciyər, ağciyərlər
Prostat xərçəngi: sümüklər
Uterus xərçəngi: vajina, periton, qaraciyər, ağciyərlər
Uşaqlıq boynu xərçəngi: vajina, uşaqlıq yolu, düz bağırsaq, sidik kisəsi, onurğa, qaraciyər, ağciyərlər, sümüklər
Qadın yumurtalıq xərçəngi: periton, çanaq, ağciyərlər, qaraciyər
Xərçəng necə metastaz verir?
Metastaz qan dövranı, limfa sistemi və ya birbaşa qonşuluq vasitəsilə baş verir.
Qan vasitəsilə yayılma zamanı xərçəng hüceyrələri yaxınlıqdakı yeni yaranan və ya əmələ gələn qan damarlarına daxil olur, qan dövranına qoşulur və bədənin digər hissələrinə miqrasiya edir.
Xərçəng hüceyrələrinin bütün bədənə yayılmasında iştirak edən başqa bir mexanizm olan limfatik yayılmada xərçəng hüceyrələri limfa sisteminə daxil olur və beləliklə müxtəlif limfa düyünlərinə keçərək ikincil şişlər əmələ gətirir.
Metastatik şişlərin əmələ gəlməsində və yayılmasında rol oynayan digər mexanizm transkolomik metastazdır. Bu mexanizmdə mövcud şişlər bədən boşluqlarından qonşu toxumalara və ya orqanlara yayılır. Transkolomik metastaz daha çox mədəaltı vəzi, kolon və uşaqlıq yolu xərçənglərində baş verir.
Xərçəng hüceyrələri bədənin digər hissələrinə yayılmaq üçün müəyyən mərhələlərdən keçməlidir
Bu mərhələləri aşağıdakı kimi sıralamaq olar:
1.Xərçəng hüceyrələri orijinal şişdən qoparaq qan və ya limfa sisteminə daxil olmalıdır.
2.Qan və ya limfa damarlarının divarlarına yapışmalı və yeni orqanlara aparılmalıdır. Yeni orqanlara çatdıqda, qida ehtiyaclarını ödəmək üçün yeni qan damarları yaratmalıdırlar.
3.Onlar köçdükləri yeni bölgələrdə böyüməyi və inkişaf etməyi bacarmalıdırlar.
4.Yeni şişləri inkişaf etdirmək üçün immunitet sisteminin müdafiəsindən yayınmağı bacarmalıdır.
Qana və ya limfa sisteminə daxil olan xərçəng hüceyrələri həmişə metastazla nəticələnmir.
Bunun səbəbi xərçəng hüceyrələrinin əksəriyyətinin qan dövranı sistemində daşınarkən immun sistemi hüceyrələri tərəfindən tanınması və öldürülməsidir. Metastaz verə bilən hüceyrələr, ölüm mexanizmlərindən qaça biləcək yeni xüsusiyyətlərə sahib olmağa imkan verən mutasiyalara məruz qalırlar. Bu yolla yeni toxumalara və yaxud orqanlara köçən xərçəng hüceyrələri yeni şiş əmələ gətirmə qabiliyyətinə malikdir.
Genetik dəyişikliklər sayəsində xərçəng hüceyrələri ölüm mexanizmlərindən xilas olmaqla yanaşı, həm də metastazda mühüm rol oynayan angiogenezi tetikleme qabiliyyətinə malikdir. Mövcud qan damarlarından yeni damarların əmələ gəlməsi kimi təyin olunan angiogenez normal fizioloji şəraitdə (yaraların sağalması, menstrual dövr və s.) məhdud olsa da, şişin angiogenezi qeyri-məhduddur. Bunun səbəbi xərçəng hüceyrələrinin angiogenezi sürətləndirən böyümə faktorları ifraz etməsidir. Şiş angiogenezi sayəsində metabolik olaraq daim aktiv olan xərçəng hüceyrələrinin artan qida və oksigen ehtiyacları qarşılanır. Bundan əlavə, yeni damar formalaşması xərçəng hüceyrələrinin qan dövranına daha asan daxil olmasına və metastatik yayılmağa başlamağa imkan verir.
Xərçəng hüceyrələrinin yeni orqanlarda şiş əmələ gətirməsi üçün əvvəlcə çatdıqları orqanlara yerləşməsi lazımdır. Hüceyrələrin identifikasiyası adlanan qlikokaliks təbəqəsi onlara buna nail olmağa imkan verir. Qlikokaliks hüceyrə membranında şəkər molekullarının yağ molekullarına bağlanması nəticəsində əmələ gəlir. Şəkər molekullarının birləşmələri hüceyrələrin hansı toxuma və ya orqana aid olacağını müəyyən edən meyarlardır. Xərçəng hüceyrələri yeni orqanlara yerləşmək üçün hüceyrə membranı yağlarına orqana xas şəkər birləşmələri əlavə etmək və sanki yerləşdikləri toxuma və ya orqanın hüceyrələriymiş kimi davranma qabiliyyətinə malikdirlər. Bu şəkildə orqanlar xərçəng hüceyrələrini öz toxumalarını meydana gətirən və strukturlarına daxil edən hüceyrələr kimi qəbul edirlər. Beləliklə, xərçəng hüceyrələri orqanlarda məskunlaşır, çoxalır və yeni şişlər əmələ gətirir.
Xərçəngin başladığı yer bədənin hansı hissələrinə yayılacağının müəyyən edilməsində mühüm rol oynayır. Məsələn, döş xərçəngi adətən qoltuqaltı limfa düyünlərinə yayıldığı halda, qasıq limfa düyünlərinə yayılma çox nadirdir. Bu vəziyyətin başqa bir nümunəsi kolon xərçəngi hüceyrələrinin qaraciyərə yayılmasıdır. Bağırsaqdakı qan qaraciyərə axdığı üçün xərçəng hüceyrələri qalın bağırsaqdan asanlıqla qaraciyərə çata bilir. Eynilə, bir çox xərçəng ağciyərlərə yayılır, çünki ürək qanı bədənin digər hissələrinə pompalamadan əvvəl qan ağciyərlərdən keçir.
Mənşəyinə görə, fərqli bölgələrə köç etmə qabiliyyətinə malik olan xərçəng hüceyrələri, mənşəyindən yaranan xərçəng növünə görə metastatik hədəflərə malikdir.
Xərçəng bədənin digər hissələrinə yayılsa da, ilk başladığı orqanın adı ilə təsvir edilir.
Məsələn, prostat xərçəngi sümüyə metastaz edibsə, sümükdə müəyyən edilən xərçəng hələ də sümük xərçəngi deyil, prostat xərçəngidir. Xəstənin müalicəsi sümük xərçəngi müalicəsinə dəyişdirilmir. Müalicə prosesi metastatik prostat xərçəngi müalicəsi olaraq davam edir. Bəzi hallarda metastatik şişlər orijinal şiş tapılmadan müəyyən edilə bilər. Belə hallarda xərçəng bədənin bir çox hissəsinə yayılıbsa, xərçəngin haradan yarandığını tapmaq çox çətindir.
Mərhələ 4 xərçəng xəstəsi nə qədər yaşayır?
Xərçəngin metastaz verməsi onun hər şeyin sonu olduğunu və müalicə edilə bilməyəcəyini ifadə etmir.
“4-cü mərhələdə xərçəng xəstəsi nə qədər yaşayır?” sualına aydın cavab yoxdur.
“Xərçəng sümüyə yayılsa, nə qədər yaşayacaq?” kimi suallarla tez-tez qarşılaşırıq. Əgər metastazların sayı və yayılması azdırsa, biz bu vəziyyətə məhdud metastaz və ya oliqometastaz deyirik. Və bu xəstələr üçün məqsədimiz təkcə onların ömrünü uzatmaq deyil, həm də xərçəngi tamamilə müalicə etməkdir. Xərçəngləri sümüyə və ya qaraciyərə metastaz olmasına baxmayaraq, 10 ildən çox yaşayan döş və kolon xərçəngi xəstələrimiz var. Hamımız şahid oluruq ki, 4-cü mərhələdə xərçənglər son illərdə mövcud olan immunoterapiya və hədəflənmiş molekulyar müalicələrlə daha yaxşı nəzarət altındadır. Deməli, biz demirik ki, ağciyər xərçəngi 4-cü mərhələdə olsa belə, sağ qalma şansı qətiyyən yoxdur. Bəli, bu ehtimal kifayət qədər aşağıdır, lakin bəzi xəstələr daha uzun müddət immunoterapiyaya cavab verirlər. Xərçəng təbabətindəki irəliləyişlər sayəsində bu gün xərçəng diaqnozu qoyulan hər 3 nəfərdən 2-si ən azı 5 il yaşayır.
