Onurğa şişi nədir?
Onurğa şişi onurğa, onurğa beyni, onurğa sinirlərində və ya ətrafında inkişaf edən anormal bir böyümədir.
İnsan onurğasının quruluşu necədir?
İnsan onurğası və ya onurğa sütunu bir-birinin üstündə yerləşən 33-34 onurğa sümüyündən ibarətdir. Sakrumda və koksiksdə fəqərələr birləşir, digər hissələrdə isə oynaqlarla bağlanır. Onurğa beyni onurğanın içərisində yerləşir və güclü sümüklər və bağlarla əhatə olunmuşdur. Buna görə də, onurğanın iki əsas funksiyası var: onurğa beyninin qorunmasını təmin etmək və bədən çəkisini dəstəkləmək. Onurğa beyni beyni ondan yaranan və bədənin bütün hissələrinə gedən çoxlu sinirlərlə bədənin qalan hissəsi ilə birləşdirir.
Onurğada şiş necə inkişaf edir?
Şiş genetik mutasiya nəticəsində yaranan anormal böyümədir. İnsan bədənindəki bütün hüceyrələr böyümə və fərqləndirməni idarə etmək üçün çox xüsusi bir genetik sistemə malikdir. Bu nəzarətin itirilməsi hüceyrələrin nəzarətsiz şəkildə bölünməsinə və şişlərin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Şərti olaraq, şişləri iki əsas qrupa bölmək olar: xoşxassəli və bədxassəli. Xoşxassəli şişlər “içəridən” böyüyür. Onlar əsasən anormal şəkildə genişlənən və böyüdükcə yaxınlıqdakı strukturları itələyən strukturlardır. Normal toxumadan yaxşı müəyyən edilmiş sərhədləri inkişaf etdirirlər və buna görə də cərrahi yolla çıxarmaq nisbətən asandır. Şişin tamamilə çıxarılması adətən bu xəstələrin müalicəsini təmin edir.
Şiş hüceyrələri orijinal yerlərindən qoparaq yaxınlıqdakı toxumaları işğal edirlər. Buna görə də, şiş və normal toxuma arasındakı sərhəd yaxşı müəyyən edilməmişdir. Tam cərrahi eliminasiya şişin ətrafındakı bəzi normal toxumaların çıxarılmasını əhatə etməlidir ki, bu da funksiyanın itirilməsinə səbəb ola bilər. Bədxassəli şişlər birbaşa invaziv yolla ətraf toxumalara yayıla bilər. Limfa və qan damarlarından da istifadə edə bilərlər. Bu vəziyyət metastaz adlanır. Metastazın müalicəsi çox çətindir, çünki cərrahiyyə və radiasiyadan istifadə məhduddur.
Onurğa şişlərinin hansı növləri var?
Onurğa şişləri onurğa beyni və sinirlərdən və ya onurğa sütunundan yarana bilər. Onurğa beyni və sinirlər sinir toxumasından ibarətdir və buna görə də onlardan əmələ gələn şişlər sinir nəslinə aiddir. Onurğa sümük və birləşdirici toxumadan ibarətdir. Buna görə də ondan yaranan şişlər sümük/birləşdirici toxuma nəslinə aiddir və tamamilə fərqli bioloji xüsusiyyətlərə malikdir.
Sinir toxumasından yaranan şişlər adətən xoşxassəli olur və onurğa beyninin özündən, onurğa sinirlərindən və ya klapanlardan yarana bilər. Onurğa beyninin xaricində yerləşən şişlərə ekstramedullar deyilir. Onurğa beyni içərisində yerləşən şişlərdən (intramedullar) onları çıxarmaq ümumiyyətlə daha asandır. Məsələn, meningiomalar onurğa beyni örtüyündən yaranan xoşxassəli şişlərdir. Onlar onurğa beyninə kənardan təzyiq göstərən ekstramedulyar, xoşxassəli, yavaş böyüyən şişlərdir. Digər tərəfdən, ependimoma və astrositoma kimi xoşxassəli şişlər onurğa beyninin özündən (intramedullar) yaranır və buna görə də onları ayırmaq və çıxarmaq daha çətindir.
Onurğa beyni və sinirlər “Dura mater” adlı qoruyucu örtüklə örtülür. Şişlər bu zərfin içərisində və ya xaricində yerləşə bilər. Buna görə şişlər ekstradural ola bilər – klapanların xaricində və ya intradural – qapaq içərisində. Məsələn, meningioma qapaq daxilində yerləşir və buna görə də intraduraldır. Şvannomalar və neyrofibromalar onurğa sinirlərindən əmələ gələn xoşxassəli şişlərdir. Əgər şiş sinirin qapaqdan kənar hissəsindən əmələ gəlirsə, buna ekstradural deyilir. Şvannomalar ölçüsündən və yerindən asılı olaraq intradural və ya intra/ekstradural ola bilər. Bəzən onlar daxili və ekstradural bölmələri təmsil edən iki hissədən ibarət dumbbell formasına malikdirlər. Bədxassəli şişlər onurğa beyni və sinirləri də təsir edə bilər, lakin bunlar çox nadirdir.
Onurğa sütununun şişləri onurğa sümüklərindən əmələ gəlir. Bu şişlər iki əsas qrupa bölünür: birincili və metastatik. İlkin sümük şişləri onurğa sütununu meydana gətirən sümük və ya birləşdirici toxumadan inkişaf edir. Onlar yaxşı, bədxassəli və ya qarışıq davranış ola bilər.
Birincili sümük şişləri
Xoşxassəli şişlər
Hemangioma – onurğada ən çox görülən sümük zədəsidir. Əksər hallarda o, vertebral gövdə daxilində yerləşir və heç bir simptoma səbəb olmur. Nadir hallarda, çökmə ilə sümük məhvinə səbəb ola bilər və ya onurğa kanalına uzanaraq onurğa beyni və ya onurğa sinirlərini zədələyə bilər.
Osteoid osteoma və osteoblastoma – eyni şişlərdir, lakin osteoid osteoma kiçikdir (1 sm-dən az). Əgər şiş 1 sm-dən böyükdürsə, buna osteoblastoma deyilir.
Osteoxondroma və ya enxondroma – onurğada qığırdaq toxumasından əmələ gələn xoşxassəli şişlər
Anevrizmal sümük kistləri – xoşxassəli şişlər hesab olunur. Ancaq onlar tamamilə çıxarılmadıqdan sonra təkrarlanmağa meyllidirlər.
Bədxassəli şişlər
Osteosarkoma – onurğanın ən çox görülən birincili bədxassəli sümük şişi. Cərrahi çıxarılması müalicənin təməl daşıdır. Qalıqlar (şiş qalığı) kimyaterapiya və radiasiya terapiyasına davamlı olduğundan, ən yaxşı nəticələr tam aradan qaldırılması ilə əldə edilir.
Xondrosarkoma – həm də qığırdaq toxumasından əmələ gələn bədxassəli şişdir. Osteosarkoma kimi, kimyaterapiyaya davamlıdır, radioterapiya və cərrahi çıxarılması əsas müalicə variantlarıdır.
Çox miyeloma və soliter plazmasitoma sümük iliyindən əmələ gələn şişlərdir. Bunlar eyni şişlərdir, lakin plazmasitoma bir yerdə meydana gəlir. Şiş bir çox yerdə aşkar edilərsə, buna çoxlu miyelom deyilir. Bu şişlər adətən kimyaterapiya və radiasiya ilə müalicə olunur. Cərrahiyyə yalnız sümük sınığının mövcud olduğu, qeyri-sabitliyə səbəb olduğu və ya onurğa beyninin sıxılmasının əhəmiyyətli olduğu hallar üçün qorunur.
Metastatik sümük şişləri
Metastatik şişlər sümüklərdəki digər xərçənglərin uzantılarıdır. Onurğa şişlərinin əksəriyyətini onlar təşkil edir. Texniki olaraq, sümük metastazları sümük toxumasının özündə deyil, sümük iliyində baş verir. Onurğa sümük metastazının ən çox yayılmış yeridir, çünki bütün bədənin sümük iliyinin demək olar ki, üçdə birini ehtiva edir. Xərçəng hüceyrələri əsas şiş yerindən qoparaq qan axını ilə onurğaya yayılır. Bu proses hematogen metastaz adlanır. Bəzi hallarda əsas şiş simptomlara səbəb olmur və şiş əvvəlcə onurğada aşkar edilir.
Metastatik şişlər şişin məhvinə səbəb ola bilər (osteolitik) və ya sümük əmələ gəlməsini təşviq edə bilər (osteoblastik). Bəzi hallarda şişlər həm osteolitik, həm də osteoblastik xüsusiyyətlərə malik ola bilər. Ümumiyyətlə, osteolitik şişlər daha təhlükəlidir, çünki sümükləri zəiflədir və sınıqlara səbəb olur.
Onurğa şişlərinin əlamətləri hansılardır?
Onurğa şişlərinin ən çox görülən simptomu ağrıdır. Ağrı ümumiyyətlə təsirlənmiş ərazidə yerləşir, lakin sinirlər və onurğa beyni iştirak edərsə bədənin müxtəlif hissələrinə yayıla bilər. Şiş sümük məhvinə və qırılmasına səbəb olarsa, ağrı çox əhəmiyyətli ola bilər. Belə qırıqlar patoloji adlanır və dözülməz ağrıya səbəb ola bilər.
Sınıq sümük parçalarından yaranan şişlər onurğa beyninə və sinirlərə təzyiq edərsə, nevroloji çatışmazlıq yarana bilər. Çox vaxt xəstələrdə süstlük, zəiflik (iflic), ataksiya (balansın itirilməsi), bağırsaq hərəkətlərini və sidiyə çıxmağı idarə edə bilməmək inkişaf edir.
Onurğa beyni şişi necə diaqnoz qoyulur?
Diaqnostik qiymətləndirmə hərtərəfli fiziki qiymətləndirmə ilə başlayır. Arıqlamaq və ya siqaret çəkmə vərdişləri kimi xərçəng ehtimalı haqqında vacib məlumatlar verir. Nevroloji vəziyyətin qiymətləndirilməsi çox vacibdir, çünki xəstə davam edən nevroloji çatışmazlıqdan xəbərsiz ola bilər və ya bunun əhəmiyyətsiz olduğunu düşünə bilər.
Onurğanın görüntülənməsi diaqnostik müayinənin vacib elementidir. İntravenöz kontrastlı onurğanın maqnit rezonans görüntüləməsi (MRT) ən çox seçilən üsuldur. Şişin varlığını, ölçüsünü, onurğa beyni və sinirlərlə əlaqəsini nümayiş etdirmək üçün adətən kifayət edir. Kompüter tomoqrafiyası (CT) və rentgen şüaları sümük strukturlarını MRT-dən daha yaxşı göstərə bilər.
Şübhəli metastazları olan xəstələr üçün pozitron emissiya tomoqrafiyası (PET) digər metastazları, əgər varsa, əsas şişi də göstərə bilər. Şişin ölçüsünü qiymətləndirmək üçün şiş markerləri ilə laboratoriya testləri lazım ola bilər. Bəzi hallarda diaqnoz qoymaq üçün asanlıqla əldə edilə bilən bölgədən biopsiya aparıla bilər.
Onurğa beyni şişinin müalicəsi nədir?
Onurğa şişlərinin müalicəsi olduqca spesifikdir. Ən vacib məsələ şişin patoloji diaqnozudur. Bəzi hallarda diaqnoz çox sadədir və müalicəsi hamıya məlumdur. Digər hallarda, şişin təbiətini aşkar etmək üçün geniş bir araşdırma tələb oluna bilər.
Müalicə üçün üç variant var: cərrahiyyə, kimyaterapi və radiasiya terapiyası. Müalicənin seçimi şişin kimya və radioterapiyaya həssaslığından və cərrahi yolla çıxarılmasının mümkünlüyündən asılıdır.
Birincili onurğa beyni və sümük şişləri adətən cərrahi yolla müalicə olunur. Kütləvi effekti aradan qaldırmağa, patoloji diaqnostika üçün toxuma əldə etməyə və zəruri hallarda onurğanın sabitliyini təmin etməyə imkan verir. Tamamilə çıxarılan xoşxassəli şişlər əlavə müalicə tələb etmir. Bədxassəli şişlər əməliyyatdan sonra adjuvan kimya və radiasiya terapiyası tələb edə bilər. Şişləri onurğa beyni və sinirlərdən ayırmaq çətin ola biləcəyi üçün cərrahi yolla çıxarılması çox çətin ola bilər. Buna görə də təcrübəli cərrah tərəfindən aparılmalıdır.
Metastatik şişlərin müalicəsi şişin növü və mərhələsindən asılıdır. Bu xəstələr vaxtilə qeyri-operativ və terminal hesab edilsələr də, müasir müalicə üsulları indi onların əksəriyyətinə adyuvant kimya və şüa terapiyası ilə yanaşı cərrahi əməliyyat keçirməyə imkan verir. Əməliyyatın məqsədi onurğa beyninə və sinirlərə təzyiqi azaltmaq və zədələndiyi təqdirdə onurğanın sabitliyini təmin etməkdir.
