Meymunçiçəyi virusu mpox adlı virusun törətdiyi, dəridə qaşınma ilə meydana gələn, qızdırmaya səbəb olan və insandan insana keçə bilən xəstəlikdir. Covid-19 pandemiyasının təsirlərinin hələ aradan qaldırılmadığı bir vaxtda viral xəstəlik kimi ortaya çıxan meymunçiçəyi virusu indi (2024-cü ilin avqust ayında) Afrikada fövqəladə vəziyyət elan edəcək dərəcədə pandemiyaya çevrildi. Dəri səpgiləri, qızdırma, şişmiş limfa düyünləri, əzələ ağrıları və tənəffüs problemləri kimi əlamətlər göstərən meymunçiçəyi virusu insandan insana bəzən heyvanlardan da keçə bilən virusdur. Digər tipik bir simptom olan səpgilər adətən üzdə, əllərdə, ayaqlarda və ağızda görünür və bir müddət sonra maye ilə dolu yaralara çevrilir.
Xüsusi müalicəsi olmayan meymunçiçəyi virusuna qarşı istifadə edilən dərmanlar virusun yaratdığı simptomları və şikayətləri aradan qaldırmağa yönəlib.
Mpox virusu hazırda fəaliyyət göstərməyən çiçək xəstəliyinə səbəb olan variola virusu ilə eyni virus ailəsinin bir hissəsi olsa da, onun təsirləri daha yüngül və nadir hallarda ölümcül olur. “Meymunçiçəyi xəstəliyi” adlandırılsa da, xəstəliyin mənbəyi bilinmir, lakin məlumdur ki, Afrika gəmiriciləri və insan olmayan primatlar (məsələn, meymunlar) virusu özündə saxlayır və insanlara ötürə bilirlər.
Meymunçiçəyi virusu necə ötürülür?
Meymunçiçəyi virusu yoluxmuş şəxslə öpüşmək və cinsi əlaqədə olmaq, hava damcı yolu ilə yayılmasına imkan verən yaxınlıqda olmaq, dəridən-dəriyə təmasla keçə bilər. Həmçinin xəstə heyvanın dərisini soymaq, dişləmək, maye və ya heyvan tullantıları ilə birbaşa təmasda olmaq, heyvanın ətini yeməklə də heyvanlardan insanlara keçə bilər. Mpox virusunun daha çox yayıldığı heyvanlar dələ, siçovul və siçan kimi kiçik vəhşi heyvanlardır.
Hər bir virusda olduğu kimi, meymunçiçəyi virusunda da yoluxmuş canlı ilə təmasdan sonra inkubasiya dövrü var.
Ən əsas simptomlara aşağıdakılar daxildir:
- Yüksək hərarət
- Baş, arxa və əzələ ağrıları
- Limfa düyünlərində şişkinlik
- Yorğunluq
- Üşümə və titrəmə
- Dəridə su çiçəyinə bənzər kiçik içisu ilə dolu qabarcıqlar
Tənəffüs problemləri (öskürək, burun tıxanıqlığı) Üşümə və titrəmə
Meymunçiçəyi xəstəliyinin simptomları məruz qaldıqdan sonra 4-21 gün ərzində görünməyə başlayır. Bu səbəbdən təmasda olan şəxslər 21 gün təcrid olunmalıdırlar.
Meymun xəstəliyində ilk simptomlar görünməyə başlayandan 1-5 gün sonra səpgilər əmələ gəlir. Çox vaxt ilk səpgilər üz nahiyəsində müşahidə olunur. Daha sonra bədənin digər hissələrinə yayılır. Bəzi xəstələrdə töküntülər cinsiyyət orqanlarında, gözlərdə və ağız mukozasında da görünə bilər. Bu dəri töküntüləri çiçək, suçiçəyi və qızılcaya oxşardır, lakin meymun limfa düyünlərinin şişməsi ilə xarakterizə olunur.
Səpkilərin oxşarlığına görə xəstəlik suçiçəyi ilə qarışdırıla bilər. Səpkilər əvvəlcə su ilə dolu qabarcıqlar olsa da, zaman keçdikcə qabıqlı ləkələrə çevrilir və sağalmağa başlayır.
Bəzi xəstələrdə səpkilər bədənə yayılan yüzlərlə olur, bəzi xəstələrdə isə daha az qabarcıq əmələ gəlir. Güclü hallarda, səpkilər birləşir və dərinin səthində geniş miqyaslı töküntülərə səbəb olur.
Meymunçiçəyi virusu ilə müşahidə olunan səpgi ağrılı ola bilər. Bu şişkinliklər daha sonra irinlə dolu qabarcıqlara çevrilir, daha sonra qabıqlanır və tökülür. Bütün proses iki hftədən dörd həftəyə qədər çəkə bilər. Bu proses başa çatana qədər, yəni səpgilər qabıqlanana və düşənə qədər virusu ötürə biləcəksiniz.
Meymun xəstəliyində ölüm nisbəti 3-6% qədər aşağıdır. Onların əksəriyyəti ikinci dərəcəli xəstəlikləri olan gənc xəstələrdir.
Xəstəlik adətən öz-özünə sağalır, lakin immuniteti zəif olan insanlarda xəstəlik ağır keçə bilər. Bu, sətəlcəm, sepsis, ensefalit və görmə itkisi kimi vəziyyətlərə səbəb olaraq, ağır nəticələrə gətirə bilər.
Meymunçiçəyi virusundan necə qorunmaq olar?
Nəzarət etmək, yəni virusun sistematik müşahidəsi və yeni halların tez müəyyən edilməsi epidemiyaya nəzarət etmək üçün çox vacibdir. Epidemiya zamanı yoluxmuş şəxslərlə yaxın təmas meymun çiçəyi virusu infeksiyası üçün ən mühüm risk faktorudur.
Meymunçiçəyi virusunun nadir olmasına baxmayaraq, xüsusilə səyahət zamanı yoluxma riskini minimuma endirmək üçün bu ehtiyat tədbirlərini görmək lazımdır:
Virusundan qorunmağın ən təsirli yollarından biri yoluxmuş heyvanlar və insanlarla təmasdan qaçmaqdır.
Kənd yerlərində, xüsusilə gəmiricilərlə təmasda olduqda diqqətli olmaq və potensial yoluxmuş heyvanların bədən mayeləri və ya dəri səpkilərindən qaçınmaq lazımdır.
İnsandan insana yoluxmanın qarşısını almaq üçün xəstə insanlarla yaxın təmasdan qaçınılmalı, şəxsi gigiyena qaydalarına riayət edilməlidir. Bundan əlavə, tibb işçilərinin qoruyucu vasitələrdən istifadə etmələri və izolyasiya tədbirlərini tətbiq etmələri vacibdir.
Bütün xəstəliklərdən qorunmağa kömək edən gigiyena qaydalarına diqqət yetirmək qorunmanın ən mühüm mərhələsidir. Bunun üçün əllər mütəmadi olaraq sabun və su ilə yuyulmalı, çirkli səthlərə toxunduqdan sonra əllər təmiz olana qədər heç vaxt üzə və ya tənəffüs orqanlarına toxunulmamalıdır.
Heyvan əti mühüm çirklənmə vasitəsi olduğundan, yalnız yaxşı bişmiş ət istehlak edilməlidir. Bundan başqa təbiətdə vaxt keçirən insanlar da diqqətli olmalıdırlar. Sahibsiz və vəhşi heyvanlara, o cümlədən ölü heyvanlara yaxınlaşmaq olmaz.
Sağlam qidalanın və kifayət miqdarda yatın. Güclü immunitet sistemi xəstəliklərdən qorunmaqda mühüm rol oynayır.
Səyahət edərkən ehtiyatlı olun.Virusun yayıldığı ərazilərə səyahət edəcəksinizsə, sağlamlıq tədbirlərinə daha diqqətli davranın.
Uşaqlarda meymunçiçəyi virusu
Böyüklərdə daha çox rast gəlinsə də, xəstəliyin uşaqlarda şiddətli olduğu bildirilir. Xüsusilə immun sistemi qeyri-kafi olan, yəni immun çatışmazlığı və xroniki xəstəlikləri olan uşaqlarda infeksiya daha ağır keçə bilər. Uşaqlarda görülən qızdırma, həddindən artıq halsızlıq, yorğunluq və qızartı kimi hallarda gözləmədən həkimə müraciət edilməlidir.
Meymunçiçəyi virusuna qarşı peyvənd varmı?
Meymunçiçəyi virusuna qarşı təsirli bir peyvənd var. Çiçək peyvəndi həm də meymunçiçəyi virusuna qarşı qismən qorunma təmin edir. Risk altında olan insanlar və tibb işçiləri üçün bu peyvəndlər tövsiyə oluna bilər.
Meymunçiçəyi virusunu necə müalicə etmək olar?
Meymunçiçəyi virusunun müalicəsi simptomları əsas səviyyədə aradan qaldırmağa yönəlmişdir. Xəstəliyin xüsusi müalicəsi olmasa da, xəstəliyin əlamətlərini aradan qaldırmaq və ağırlaşmaların qarşısını almaq üçün müalicələr tətbiq oluna bilər.
İstirahət: Bədənin özünü sağaltmasına kömək etmək üçün kifayət qədər yuxu almaq vacibdir.
Maye qəbulu: Qızdırma və səpgilər səbəbiylə maye itkisinin qarşısını almaq üçün bol su içmək lazımdır.
Ağrı kəsicilər: Həkiminizin tövsiyə etdiyi ağrıkəsicilər qızdırma və əzələ ağrıları üçün istifadə edilə bilər.
Qaşıntı əleyhinə kremlər: Həkiminizin tövsiyə etdiyi kremlər səpgilərdən qaynaqlanan qaşıntıları azaltmaq üçün istifadə edilə bilər.
Antiviral dərmanlar: Çiçək xəstəliyinə qarşı hazırlanmış bəzi antiviral dərmanlar meymun çiçəyi virusuna qarşı da təsirli ola bilər. Ancaq bu dərmanların istifadəsi həkimin qiymətləndirməsi və təsdiqi ilə olmalıdır.
Mpox xəstəliyinin simptomları göz qabağındadır. Yaxın və uzun müddətli təmasda da yoluxma ehtimalı daha yüksəkdir. DNT virusu olduğu üçün daha az mutasiyaya uğraya bilər. Beləliklə, COVID-19 xəstəliyində olduğu kimi yeni variantların ortaya çıxması asan deyil.
Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının 14 avqust 2024-cü ildə keçirdiyi Fövqəladə Komitənin iclasından sonra Mpox (mpox) xəstəliyinin “beynəlxalq əhəmiyyətli ictimai səhiyyə fövqəladə vəziyyətini təşkil etdiyi” vurğulanıb.
Meymunçiçəyi və çiçək xəstəliyi arasında nə əlaqə var?
Meymun xəstəliyinin kliniki görünüşü kökü kəsilmiş (xitam verilmiş) əlaqəli ortopoxvirus infeksiyası olan çiçək xəstəliyinə bənzəyir.
Çiçək xəstəliyi daha asan ötürülür və daha çox ölümcül olur, yoluxan xəstələrin təxminən 30%-i həyatlarını itirirlər.
Çiçək xəstəliyinə sonuncu yoluxma hadisəsi 1977-ci ildə baş verdi və 1980-ci ildə qlobal peyvənd və qorunma kampaniyasından sonra çiçək xəstəliyinin bütün dünyada məhv edildiyi elan edildi.
Qərbi və Mərkəzi Afrikada peyvənd olunmamış əhali indi meymun çiçəyi virusuna daha çox həssasdır, çünki peyvənd həm də meymun çiçəyindən qoruyur.
Çiçək xəstəliyi artıq təbii şəkildə baş verməsə də, təbii mexanizmlər, laboratoriya qəzası və ya qəsdən yayılma yolu ilə yenidən ortaya çıxacağı təqdirdə qlobal səhiyyə sektoru sayıq qalır.
Çiçək xəstəliyinin yenidən ortaya çıxması halında qlobal hazırlığı təmin etmək üçün daha yeni peyvəndlər, diaqnostika və virus əleyhinə vasitələr hazırlanır. Bu peyvəndlər çiçək xəstəliyinin qarşısının alınması və xəstəliyə nəzarət üçün də faydalı ola bilər.
Bu məzmunda olan məlumatlar Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının saytından götürülmüşdür və yalnız məlumat məqsədi daşıyır. Diaqnoz, müalicə və bütün tibbi proseslər üçün həkiminizlə məsləhətləşməlisiniz.
