Qaraciyər xəstəliklərinin əlamətləri

Qaraciyər nədir?

Özünü yeniləyən qaraciyər bədənin ən böyük orqanıdır. Qaraciyərin ən mühüm funksiyalarından biri  qandakı toksinləri süzməkdir.

Həyati funksiyaları dəstəkləyən və orqanizmin bir çox funksiyalarını sağlam şəkildə yerinə yetirməsi üçün həyati vacib orqan olan qaraciyər bəzi xəstəliklərə görə həqiqi fəaliyyətini itirir və bəzi sağlamlıq problemləri yaranır.

Qaraciyər harada yerləşir?

Bədənin ən böyük orqanı olan qaraciyər qarın boşluğunun yuxarı sağ hissəsində, diafraqmanın altında və mədə, sağ böyrək və bağırsaqların üstündə yerləşir. Qaraciyər qırmızımtıl qəhvəyi bir orqandır. Ən əsas faydası bədəndən toksinləri çıxarmasıdır.

Qaraciyərin faydalarını aşağıdakı kimi sıralamaq olar:

• Qaraciyər bədəndən toksinləri çıxarır.
• Yeməyi həzm etməyə kömək edən safra istehsal edir.
• Zülalları, karbohidratları və yağları metabolizə edir.
• Qanın laxtalanmasına kömək edən maddələr istehsal edir.
• Bədəndəki qan miqdarını tənzimləməkdən məsuldur.
• Qaraciyər glikogen və vitaminləri saxlayır.

Qaraciyər xəstəlikləri nədir?

Əsas məlum və ümumi qaraciyər xəstəlikləri hepatit, siroz, qaraciyər çatışmazlığı, qaraciyər xərçəngi, qaraciyər kistləri, qaraciyər şişləri, hemokromatoz və Wilson xəstəliyidir.

Qaraciyərdə baş verən və həyatı üçün təhlükə yarada bilən xəstəliklər:

• Hepatit A, B, C
• Siroz
• Qaraciyər çatışmazlığı
• Qaraciyər xərçəngi
• Qaraciyər kistləri
• Hemokromatoz
• Vilson xəstəliyi
• Xolestaz
• Qaraciyərin genişlənməsi

Qaraciyər xəstəliklərinin simptomları:

Bədəndə görülən simptomlar xəstəliyin növü və şiddətindən asılı olaraq dəyişsə də, ən çox rast gəlinən əlamətlər aşağıdakılardır:

• Sarılıq
• Qarın ağrısı və şişkinlik
• Ayaq biləyi və ayaqlarda ödem
• Qaşınma
• Tünd sidik
• Solğun rəngli nəcis
• İshal və həzmsizlik
• Nəcisdə qan
• Xroniki yorğunluq
• Ürəkbulanma
• Qusma
• Yanğın
• İştahsızlıq və sürətli kilo itkisi
• Göyərmə
• Yuxu pozğunluqları

Hepatit

Hepatit ən çox yayılmış qaraciyər xəstəliklərindən biridir. Qaraciyərin iltihabı kimi tanınan beş fərqli hepatit növü var: A, B, C, D və E. Qan, cinsi əlaqə və çirklənmiş su yolu ilə keçə bilən hepatit növlərinin yayılma nisbətləri fərqlidir və hər bir hepatit növü üçün peyvənd yoxdur.

Xalq arasında sarılıq kimi tanınan Hepatit A tez-tez heç bir simptom olmadan inkişaf edən bir xəstəlikdir. Yoluxmuş insanların nəcisi ilə təmas zamanı yoluxulan Hepatit A peyvəndi 18 aydan 2 yaşa qədər olan uşaqlara rutin peyvənd cədvəli çərçivəsində vurulur. Bu peyvəndlə insan ömürlük Hepatit A xəstəliyindən qorunur.

Hepatit B uşaq peyvəndi cədvəlinə daxil edilən başqa bir hepatit növüdür. Demək olar ki, qan və cinsi yolla keçən Hepatit B virusuna yoluxanların demək olar ki, hamısı kortəbii sağalır. Ancaq nadir hallarda xəstələrin xəstəxanada müalicəsi tələb oluna bilər. Bunun səbəbi, müalicə olunmayan Hepatit B qaraciyər sirozu və qaraciyər xərçəngi kimi digər qaraciyər xəstəliklərinə səbəb ola bildiyidir.

Yağlı qaraciyər

Qaraciyər hüceyrələrində normadan çox yağ yığılmasına qaraciyər yağlanması deyilir. Qaraciyərin çəkisinin ən az 5%-i yağdan ibarət olduqda ortaya çıxan bu xəstəliyə daha çox spirtli içki qəbul edən insanlarda rast gəlinir. Bununla belə, xəstəlik az miqdarda və ya heç spirt içməyən insanlarda da görülə bilər.

Siroz

Hepatit B, C və D kimi xəstəliklər, spirtli və alkoqolsuz qaraciyər yağlanması qaraciyərin zədələnməsinə səbəb olur. Hüceyrələrdəki pisləşmə nəticəsində qaraciyər bir çox funksiyalarını yerinə yetirə bilmir. Bu proses əslində sirozun ilk mərhələsidir və adətən simptomlar olmadan irəliləyir. Qaraciyərin zədələnməsi artarsa, xəstəlik daha da irəliləyir və qaraciyər sərtləşib kiçilir. Xəstəliyin son mərhələlərində qaraciyər çatışmazlığı ehtimalı kifayət qədər yüksəkdir. Buna görə də bəzi hallarda sirroza qaraciyər çatışmazlığı da deyilir.

Bir çox xəstələrdə ümumi müayinələr zamanı və ya xəstənin bəzi şikayətləri nəticəsində aparılan analizlər zamanı sirozun olması aşkarlanır. Birinci mərhələdə asemptomatik olan sirozun sonrakı mərhələlərində zəiflik, arıqlama, sarılıq, əzələ kütləsinin azalması, qarında şişlik, dırnaqların dəyişməsi, ayaqlarda şişlik, qanlı qusma, əzələ spazmı, aybaşı dövrünün pozulması kimi əlamətlər olur.

Müvafiq dərman müalicəsi ilə sirozu müalicə etmək mümkündür. Müalicə prosesində spirt də tamamilə dayandırılmalıdır. Ancaq sirozun irəlilədiyi və dərman müalicəsinin kifayət etmədiyi hallarda tətbiq oluna biləcək yeganə müalicə üsulu qaraciyər transplantasiyasıdır. Buna görə də, bir çox digər xəstəliklərdə olduğu kimi, sirozun erkən diaqnozu çox vacibdir.

Qaraciyər xərçəngi

Dünyada beşinci ən çox görülən xərçəng növü olan qaraciyər xərçənginə qadınlara nisbətən kişilərdə daha çox rast gəlindiyini söyləmək olar. Hepatit B, Hepatit C, siroz, həddindən artıq spirt istehlakı və yağlı qaraciyər xərçəngə səbəb ola biləcək əsas amillərdəndir. Eyni zamanda siqaret, nizamsız qidalanma, bəzi dərmanlar və genetik yolla keçən qaraciyər xəstəlikləri də qaraciyər xərçənginə səbəb ola bilər.

Adətən sirozlu xəstələrdə müşahidə olunan qaraciyər xərçəngi digər qaraciyər xəstəlikləri kimi ilkin mərhələdə simptomlar göstərmir. MRT, ultrasəs, bilgisayarlı tomoqrafiya və laparoskopiya kimi üsullarla diaqnoz qoyulan qaraciyər xərçənginin müxtəlif müalicə üsulları mövcuddur. Müvafiq müalicə planını təyin etmək üçün əvvəlcə xərçəngin qaraciyərdən və ya digər orqanlardan qaynaqlandığı sualına cavab axtarmaq lazımdır.

Qaraciyər kistaları

Qaraciyərin kistik xəstəlikləri anadangəlmə ola bilər və ya sonradan görünə bilər. Ümumi qaraciyər kistləri dörd fərqli şəkildə müəyyən edilir: anadangəlmə kistlər, polikistik qaraciyər, biliyer kistadenoma və Karoli xəstəliyi. Bu xəstəlik qrupunda müalicə üsulu adətən cərrahi müdaxilədir. Kist cərrahi yolla çıxarıldıqdan sonra qaraciyər funksiyaları əsasən bərpa olunur.

Qaraciyər xəstəliklərinin qarşısını necə almaq olar?

Qaraciyər xəstəliklərinin qarşısını almaq və qaraciyər sağlamlığını qorumaq üçün bir sıra həyat tərzi dəyişiklikləri və profilaktik tədbirlər görmək vacibdir.

Sağlam qidalanma:

Balanslaşdırılmış və sağlam bir pəhriz qəbul etmək qaraciyərin sağlamlığına müsbət təsir göstərir. Yağlı qidalar, işlənmiş qidalar və şəkərdən uzaq durmaq lazımdır. Bundan əlavə, lifli qidalar və tərəvəzlər qaraciyərin düzgün işləməsinə kömək edə bilər.

Alkoqol istehlakının məhdudlaşdırılması və ya dayandırılması:

Həddindən artıq spirt istehlakı qaraciyərə ciddi zərər verə bilər. Sağlam qaraciyər üçün spirt istehlakını məhdudlaşdırmaq və ya mümkünsə tamamilə tərk etmək vacibdir.

Viral infeksiyalardan qorunma:

Hepatit B və C kimi viral infeksiyalardan qorunmaq üçün peyvənd almaq və ya profilaktik tədbirlər görmək vacibdir.

Dərman istifadəsinə diqqət:

Dərmanları təyin edildiyi kimi istifadə etmək və həddindən artıq dərman qəbulundan qaçınmaq lazımdır. Bəzi dərmanlar, xüsusən də ağrıkəsicilər qaraciyərə mənfi təsir göstərə bilər.

Aktiv həyat tərzi:

Fiziki fəaliyyət çəki nəzarətini təmin edir və ümumi sağlamlığa müsbət təsir göstərir. Bu, qaraciyərin sağlamlığını qorumaq üçün vacibdir.

Sağlam çəkiyə nəzarəti:

Sağlam bir çəki saxlamaq qaraciyərin sağlamlığına müsbət təsir göstərə bilər.

Gigiyena qaydalarına riayət etmək:

Hepatit kimi infeksiyaların ötürülməsinin qarşısını almaq üçün gigiyena qaydalarına riayət etmək vacibdir. Təmiz sudan istifadəyə diqqət yetirilməli və infeksiya riski olan hallardan qaçınılmalıdır.

Vaxtaşırı müayinə olunmaq:

Risk faktorları olan şəxslər mütəmadi olaraq sağlamlıq müayinəsindən keçməlidirlər. Qaraciyərin sağlamlığı qaraciyər funksiyası testləri və digər əlaqəli testlərlə izlənilə bilər.

Bu həyat tərzi dəyişiklikləri və ehtiyat tədbirləri qaraciyər xəstəlikləri riskini azalda və mövcud hallarda xəstəliyin inkişafının qarşısını ala bilər. Hər hansı bir sağlamlıq probleminin əlaməti aşkar edilərsə, həkimə müraciət etmək vacibdir.

Bəslənmə sağlam bədən üçün vacib olsa da, siroz və ya xroniki qaraciyər xəstələri üçün düzgün qidalanma həyati əhəmiyyət kəsb edir. Sağlam insanlardan az qala iki dəfə çox enerji və proteinə ehtiyacı olan xroniki qaraciyər xəstələri sadə şəkər, hazır ərzaq məhsulları və fast fooddan uzaq durmalıdırlar.

Sürətli arıqlamaq qaraciyəri də yağlandırır.

Qidalanma pozğunluqlarının səbəbləri arasında: Qeyri-kafi qida qəbulu, udma problemləri, zülal sintezinin azalması, yağların oksidləşməsinin artması, insulin müqavimətinin artması və enerji itkisinin artması.  Sirrozu olmayan xroniki qaraciyər xəstələri üçün məlum balanslaşdırılmış qidalanma qaydalarına riayət etmək kifayətdir. Gündə 0,8-1 q/çəki zülal və 30-35 kalori/çəki enerji istehlak etməsi lazım olan yetkin xəstələr, lazımsız narkotik istifadəsindən və xüsusilə də spirtdən uzaq olmalıdırlar. Kilolu və kök insanlarda yağlı qaraciyər xəstəliyi inkişaf edə bilər və sürətli arıqlama da eyni təsirə səbəb ola bilər.

Qaraciyər üçün faydalı qidaların siyahısını aşağıdakı kimi sıralamaq olar:

• Zeytun, zeytun yağı və zeytun yağı ilə tərəvəz yeməkləri
• Kələm, gül kələm, kərə yağı, brokoli, brüssel kələmi
• Badam, fındıq və balqabaq toxumu
• Balıq və toyuq
• Sarımsaq, zəncəfil, zerdeçal
• Qaragilə, alma, üzüm, qreypfrut
• Yulaf ezmesi
• Chia və kətan toxumu
• Bol su, yaşıl çay və qəhvə istehlak edin