Refleksiya nədir?
Refleks, xarici bir stimul nəticəsində reaksiyalara səbəb olan qeyri-iradi hərəkət kimi tanınır. Bu sistem sinir sistemi tərəfindən idarə olunur və öz daxilində ayrılır. Refleks yayı vasitəsilə özünü göstərən refleks, sürpriz, qorxu kimi vəziyyətlərdə də özünü göstərən bir hərəkətdir.
Refleks, ən sadə dillə desək, bədənin reaksiya verməsi deməkdir. Bu reaksiyalara səbəb olan şeylər səs, işıq və ya kənardan gələn hər hansı digər stimul kimi tanınır.
Refleks nədir və refleks necə yaranır?
Refleks, latınca “əks etdirmək” deməkdir, bədənin bir stimula reaksiya verməsi mənasına gəlir və bu formada istifadə olunur. Mərkəzi sinir sisteminin işləməsi ilə özünü göstərir. Reaksiyaların təmin edilməsi refleksin əsas xüsusiyyəti kimi tanınır. Bu vəziyyət sinir sisteminin bir fenomeni kimi tanınır. Refleksin formalaşmasına təsir edən şeylər xarici stimulun ciddiliyi, intensivliyi və böyüklüyü ilə bağlıdır.
Refleks bunlardan asılı olaraq baş verir və davam etmə müddəti də belə şeylərdən asılıdır. Refleksin miqyası stimulun miqyasından asılı olaraq dəyişir. Sinir sisteminin funksiyalarında refleksin əhəmiyyəti çox mühüm məsələdir. Refleksləri olmayan orqanizmlərin yaşaması çətinləşir, çünki onlar asanlıqla xarici qıcıqlandırıcıları dərk edə və reaksiya verə bilmirlər.
Refleks mexanizmi bədəndəki onurğa beyni tərəfindən idarə olunur və nəzarət edilir. Proses belə davam edir. Refleks hərəkətinin baş verməsi üçün ən azı bir reseptor, bir duyğu siniri, bir mərkəz, bir motor sinir və effektor lazımdır. Bu strukturların hamısına refleks qövslər deyilir.
Refleks necə bölünür və bədəndəki refleks mərkəzi harada yerləşir?
Refleks iki yerə bölünür: anadangəlmə, yəni irsi refleks və qazanılmış, yəni şərti refleks. Adından da göründüyü kimi, onlardan biri insana xasdır, digəri isə sonradan qazanıla bilinir. Bu refleksləri aşağıdakı kimi izah etmək olar:
1. İrsi (Anadangəlmə) Refleks: Sonradan əldə edilmir, irsi formada olur. Çox güman ki, eyni növə sahib olan bütün fərdlərdə müşahidə olunur. Bu tip refleks onurğa beyni nəzarəti və monitorinqi altında hərəkət etmək qabiliyyətinə malikdir. Misal üçün, körpələrdə göz qapaqlarının qırpılması, asqırması, öskürməsi, əmmə davranışı, asqırarkən göz qapaqlarının bağlanması, diz qapağına dəydikdə ayağın irəli getməsi, iynə ilə vurulmuş əli çəkməsi, yüksək səsdən qorxması, tərləmə, istidə əl çəkməsi, işıqda şagirdin daralması irsi refleks tipinə daxildir. Bəzi fitri reflekslər onurğa beyninə bağlı deyil. Orta beyin qulaq və gözlə əlaqəli refleksləri təmin edir.
2. Qazanılmış Refleks: Sonradan öyrənilənlərə uyğun olaraq ortaya çıxır, anadangəlmə deyil. Fərddən fərdə dəyişən bir vəziyyətdir. Misal üçün, toxuculuq, maşın sürmək, velosiped sürmək, limonla ağız sulamaq, udmaq, qartopu oynamaq və üzgüçülük bu refleks növünə daxildir. Bu fəaliyyətlər baş verərkən, beyin ilk növbədə öyrənmə funksiyasındadır. Bu davranış müəyyən müddət davam etdikcə davranış vərdişə çevrilir. Bu vəziyyətdə davranış onurğa beyni nəzarəti altında olur.
Refleks onurğa beynindən başlayır və mərkəzi sinir sisteminin bütün strukturlarında baş verə bilər. Bütün reflekslər sinir sistemi adlanan funksional strukturlar tərəfindən təmin edilir. Daxili mühitdə sabitlik avtonom sinir sisteminin nəzarəti altında reflekslər vasitəsilə əldə edilir. Məsələn, toxumalarda oksigenin miqdarı azaldıqda tənəffüs mərkəzi stimullaşdırılır və bu tənəffüsün sürəti refleks olaraq təyin olunur. Bu stimullar nəticəsində başqa reflekslər də baş verir.
Yeni doğulmuş körpə refleksləri nələrdir?
Yeni doğulmuş refleksləri 1 yaşa qədər körpələrdə görülən qeyri-iradi sinir fəaliyyətləri kimi qısaca izah etmək olar. Bu reaksiyalar körpənizin həyata uyğunlaşmasına və hətta sağ qalmasına imkan verən reflekslər meydana gətirir. Doğulduğu andan etibarən valideynlərinin sevgisinə və himayəsinə ehtiyacı olan körpələr, özlərini xarici dünyaya qarşı müdafiə etmə instinkti ilə təbii reflekslər sərgiləyə bilirlər.
Axtarış-əmmə refleksi
Körpələrdəki əmmə refleksi, uşağınızın qida ehtiyaclarını ödəmək üçün göstərdiyi bir davranışdır. Üstəlik, bu refleksin əsasının körpələrin ana bətnində keçirdikləri vaxtdan gəldiyini söyləmək mümkündür. Bu yeni doğulmuş reflekslər ilk dəfə körpələr ana bətnində olarkən barmaqlarını əmdikdə müşahidə olunur. Körpənizi qucağınıza aldığınız zaman onun ağzını açdığını, üzünü çevirdiyini və ətrafa baxdığını görmüsünüz. Körpəniz belə hərəkət edəndə onun ac olduğunu anlayırsınız. Bu refleks doğuşdan sonra 7 aya qədər davam edə bilər. Körpəniz 3-4 aylıq yaşlarında ac olanda əmmə refleksi göstərə bilər. Körpənizin axtarış refleksini orta hesabla 7 aya qədər yuxuda olarkən müşahidə edə bilərsiniz.
Mümkündür ki, hər hansı bir səbəbdən şifahi olaraq kifayət qədər qidalana bilməyən körpələrdə axtarış refleksi bir az daha uzun çəkə bilər. Valideynlər belə hallarda əmziklərdən istifadə edə bilərlər. Ancaq körpənizdə bu refleksi müşahidə etməsəniz, ciddi bir vəziyyət ola bilər. Körpələrdə beyin sapında problem olduqda, axtarış əmmə refleksi müşahidə olunmaya bilər. Oksigen çatışmazlığı, travma və sinir sistemindəki pozğunluqlar körpələrdə əmmə refleksinin inkişaf etməməsinə səbəb ola bilər. Körpənizin inkişaf prosesində axtarış əmmə refleksini diqqətlə müşahidə edərək, gələcəkdə daha böyük problemlər yarada biləcək vəziyyətlərə erkən müdaxilə etmə şansı əldə edə bilərsiniz.
Tutma refleksi
Körpələrdə tutma refleksi hamiləliyin 28-ci həftəsində inkişaf etməyə başlayır. Üstəlik, bu refleks yetkinlik dövründə də müşahidə oluna bilən bir vəziyyətdir. 36 həftədən böyük körpələr onlara toxunan adamın əlindən möhkəm tutmağa çalışa bilər. Bütün valideynlərin bu refleksi fərq etdiyini təxmin etmək olar. Körpələr ovuclarına və ya dabanlarına toxunduqda barmaqlarını bükərək möhkəm yapışmağa çalışırlar. Körpələr qeyri-iradi olaraq tutma refleksini göstərirlər. Tutma refleksi də körpələrin könüllü olaraq göstərdiyi bir davranış forması ola bilər. Qeyri-ixtiyari və ya şüurlu olmasından asılı olmayaraq, körpələr ən çox 10 aylıq olanda bu refleksi göstərməyi dayandırmalıdırlar. Əks halda bu vəziyyətin beyin zədəsi və ya sinir sistemindəki problemdən qaynaqlandığını söyləmək mümkündür.
Moro (atlama) refleksi
Körpələrdə Moro refleksi hamiləliyin 28-ci həftəsində görünməyə başlayır. Bu refleks körpənin ana bətnində olan 32-ci həftəsindən yetkinliyin son mərhələsinə qədər davam edir. Körpənizin ani səslərə və ya hərəkətlərə reaksiyası bir çox mənbələrdə Moro refleksi olaraq adlandırılır. Körpənizin əl çalma səsi, foto işığı və ya ildırım vurması kimi effektlərə qarşı göstərdiyi reflekslər onun son dərəcə sağlam olduğuna işarədir. Moro refleksləri körpələrin özlərini qorumaq və dünyanı araşdırmaq üçün atdıqları ilk addımlardır. Körpə tullananda onu qucaqlayıb sakitləşdirməyiniz tövsiyə olunur.
Körpələrdə atlama refleksini ölçmək üçün bir neçə üsuldan istifadə olunur. Bu refleksi ölçmək üçün etməli olduğunuz şey olduqca sadədir. Körpənin arxası üstə yatarkən başını yumşaq bir şəkildə qaldırıb arxaya yerləşdirə bilərsiniz. Onu iki əli ilə tutub bir qədər yuxarı qaldırıb sonra buraxmaq olar. Körpəniz bu prosedurları yerinə yetirərkən ağlayır və qollarını özünə tərəf çəkirsə, bu onun son dərəcə sağlam olması deməkdir. Uşağınızın əzələ və sinir sisteminin inkişaf müddətindən asılı olaraq bu refleksin yox olması təxminən 6 ay çəkə bilər.
Körpələrdə sıçrayış refleksi heç bir stimul olmadan özbaşına baş verirsə, bu, problemin olduğunu göstərə bilər. Beyində lezyonların meydana gəlməsi, mərkəzi sinir sisteminin zədələnməsi və ağır xəstəlik körpənizin kortəbii olaraq Moro refleksini göstərməsinə səbəb ola bilər. Birtərəfli refleksləri olan körpələrin çarpaz qolunda sinir iflici olması mümkündür. Bu nöqtədə körpücük sümüyünün sınığı da mümkündür. Buna görə də, Moro refleksi valideynlər tərəfindən izlənilməli və nəzarət edilməlidir.
Tonik boyun refleksi
Körpələrdə tonik boyun refleksi doğuşdan 2-4 həftə sonra daha qabarıq şəkildə özünü göstərir. Bu refleks əzələ və sinir sisteminin inkişafı üçün mühüm göstəricidir. Bu refleksi ölçmək üçün körpənizin başını bir istiqamətə çevirmək kifayətdir. Körpənizin qolları və ayaqları döndüyünüz tərəfdə düz açılırsa, digər tərəfdən isə qolları və ayaqları bağlanırsa, rahat dincələ bilərsiniz. Bu halda hər şeyin qaydasında olduğunu söyləmək olar. Körpənizin həyatının 3-cü və 4-cü ayında boynunu daha yaxşı idarə edə bilməsi bu refleksi getdikcə daha az görmənizlə nəticələnəcək. Əgər bir şey səhv getmirsə, bu dövrlərdə refleks tədricən yox olmalıdır. Refleks 5 aydan çox davam edərsə, bu, serebral iflic və ya başqa bir beyin və onurğa beyni pozğunluğunun əlaməti ola bilər.
Addım refleksi
Körpələrdə addım atma refleksi inkişaf boyu müşahidə olunur. Vaxtında doğulan körpələrin əksəriyyəti ayaq üstə yeriyə bilir. Vaxtından əvvəl doğulan körpələrin ayaq barmaqlarının ucunda yeridiyini müşahidə etmək mümkündür. Hər iki halda addımlama refleksi bir-birinə yaxın itməlidir. Bu refleksi ölçmək üçün körpənizi qoltuqlarından tutaraq yerdə dayanmasını təmin etməlisiniz. Bunu etdiyiniz zaman körpəniz yeriməyə çalışırsa, körpənizin addım atma refleksinin sağlam işlədiyini söyləmək mümkündür. Əzələ və skelet sistemi inkişaf etdikcə bu refleks yox olmalıdır. Hərəkətlər uzun müddət davam edərsə və ya təkrarlanırsa, körpənin sinir sistemində bir xəstəlik ola bilər. Bu sadə refleks ölçmə hərəkətini tətbiq etməklə, körpənizin ilk sağlamlığını öz əllərinizlə verə bilərsiniz. Beləliklə, hər hansı bir problemi erkən aşkar etmək və ona daha yaxşı gələcək bəxş etmək mümkün olur.
Babinski refleksi
Babinski refleksinin düzgün işlədiyini başa düşmək üçün körpənin ayağının altına bir cisimlə xətt çəkirmiş kimi toxunun. Körpənin ayaq hərəkətlərini müşahidə edərək refleksin nə qədər yaxşı işlədiyini mühakimə etmək olar. Babinski bir çox mənbələrdə plantar refleks kimi də xatırlanır. Körpənin ayağının dabanına toxunduqda baş barmağını yuxarı, digər barmağını isə aşağı salırsa, dərindən nəfəs ala bilərsiniz. Bundan əlavə, körpənizin ayaq barmaqlarını bir fan kimi yayması da mümkündür. Bu hərəkət daha çox 1 yaşa qədər davam edir. Bunun 12 aylıq körpənin inkişafı zamanı əməl edilməli olan ən vacib reflekslərdən biri olduğunu söyləmək mümkündür.
Öskürək refleksi
Yeni doğulan reflekslər arasında olan və demək olar ki, bütün valideynlərə məlum olan öskürək hərəkəti körpənin sağlamlığı üçün çox əhəmiyyətlidir. Körpələr tənəffüs yollarını açmaq üçün instinktiv olaraq asqırır və öskürürlər. Asqırma deyilən hərəkət yuxarı tənəffüs yollarını, öskürək isə aşağı tənəffüs yollarını açır. Üstəlik, bu refleks həyat boyu itirilmir. Yenidoğulmuşların refleksi olaraq öskürək də qusmaya səbəb ola bilər. Körpənizin bəlğəmi yoxlayaraq onu udmasının qarşısını ala bilərsiniz.
Körpələrdə hansı refleks nə vaxt başlayır və nə vaxt yox olur?
Demək olar ki, bütün valideynlər yeni doğulmuş uşaqlarda reflekslərin nə qədər vacib olduğunu bilməlidirlər. Valideynlərin sözügedən davranışların başlanğıc və bitmə tarixlərini diqqətlə araşdırmaları vacibdir. Körpələrinin xoşbəxt bir həyat sürməsini ürəkdən istəyən valideynlər üçün sağlam hesab edilən yeni doğulmuş reflekslərin başlama və bitmə vaxtlarını belə sıralamaq olar:
Axtarma-əmmə refleksi: Doğuşdan sonra başlayır və körpə oyaq olanda 4 aya, yuxuda olduqda isə 7 aya qədər davam edə bilər.
Tutma Refleksi: 36-cı həftədən sonra başlayan bu hərəkət ən geci 10 ayda bitməlidir.
Moro (Sıçrayış) Refleksi: İlk 4 ayda müşahidə edilə bilər. Körpənin əzələ sisteminin inkişafından asılı olaraq ən geci 6-cı ayda tamamlanmalıdır.
Tonik boyun refleksi: Doğuşdan 3 – 4 həftə sonra aydın şəkildə görünə bilər. Bu refleksin 3 – 4 aydan sonra azaldığı müşahidə edilsə də, bəzi körpələrdə yuxuda olarkən daha 2 – 3 il davam edə bilər.
Addım-addım refleksi: Körpənin doğulduğu andan başlayır. Adətən 4-cü aydan sonra yox olur. Əks halda, bu, ciddi bir problemin əlaməti ola bilər.
Babinski refleksi: Doğuşdan müşahidə oluna bilər. Bu yeni doğulmuş refleks 1 yaşa qədər yox olur.
Öskürək refleksi: Körpənin doğulduğu andan başlayan bu refleks ömrü boyu varlığını davam etdirir.
