Xolesterol  nədir

Xolesterol nədir?

Xolesterin, insan qanında tapılan və bütün hüceyrələr tərəfindən , xüsusən də qaraciyər tərəfindən təbii olaraq istehsal olunan mum quruluşlu bir lipid və ya yağ növüdür.

Xolesterol bir steroldur, yəni steroid və spirtin birləşməsidir, heyvanların bədən toxumalarının hüceyrə membranlarında tapılır və qan plazmasında yerləşir. Bitkilərdə də az miqdarda olur. Xolesterin ilk dəfə 1754-cü ildə öd daşlarında tapıldığı üçün bu maddənin adı yunanca xole- (öd) və steros (bərk) sözlərindən və -ol şəkilçisindən əmələ gəlmişdir.

İnsan orqanizminin sağlam hüceyrələr əmələ gətirməsi üçün hüceyrə membranlarının yaradılmasında istifadə olunacaq müəyyən miqdarda xolesterin, bəzi hormonlar və D vitamini lazımdır.

Lakin xolesterin suda həll olunmur, ona görə də öz-özünə qana keçə bilməz və tək başına bütün bədənə yayıla bilməz. Xolesterolun daşınmasına kömək etmək üçün qaraciyər tərəfindən lipoproteinlər istehsal edir. İnsan orqanizmində xolesterin daşıyan lipoproteinlər müxtəlif funksiyaları olan iki qrupa bölünür: aşağı sıxlıqlı lipoproteinlər və yüksək sıxlıqlı lipoproteinlər.

Xolesterol bir növ yağ olduğu üçün suda həll olunmur və buna görə də öz-özünə qanda dolaşmır. Qaraciyərdə əmələ gələn və lipoproteinlər adlanan maddələr xolesterolun qanda daşınmasını və toxumalara yayılmasını təmin edir.

Xolesterolu daşıyan lipoproteinlər adlanan bu maddələr iki qrupa bölünür. Bu iki ayrılmış qrupun hər birinin fərqli missiyası var. Biri aşağı sıxlıqlı lipoprotein (LDL), digəri isə yüksək sıxlıqlı lipoprotein (HDL) adlanır. HDL xolesterinin orqanizmdə toxumalarla qaraciyər arasında daşınmasını, LDL isə qanda xolesterinin daşınmasını təmin edir.

LDL xolesterol və ya “pis xolesterol” nədir?

Aşağı sıxlıqlı lipoproteinlərə (LDL) pis xolesterin də deyilir. Onun işi xolesterol və trigliseridləri, bədənin enerji üçün istifadə etdiyi yağ növünü damarlarınızda daşımaqdır. Bir insanın LDL xolesterol səviyyəsi çox yüksək olarsa, zamanla damarların divarlarında yığıla bilər.

Bu vəziyyət ateroskleroz adlanır və yaranan lövhələr xolesterol lövhələri və ya aterosklerotik lövhələr adlanır. Bəzi hallarda, bu çöküntülər parçalana və laxtalanmaya səbəb ola bilər, beləliklə, müxtəlif orqanlarda, xüsusən də ürəkdə qan axınının sxemini pozur.

Bu şəkildə əmələ gələn qan laxtası ürəyə gedən damarları bağlayırsa, infarkt, beyinə gedən damarı bloklayırsa, insult yarada bilər. Yüksək xolesterin  öd balansının pozulmasına və öd daşı riskini artıra bilər.

HDL xolesterol və ya “yaxşı xolesterol” nədir?

Yüksək sıxlıqlı lipoproteinlərə (HDL) “yaxşı xolesterol” də deyilir. HDL xolesterolun bədəndən xaric edilməsi üçün qaraciyərə qayıtmasına kömək edir. Bu sayədə damarlarda xolesterin lövhələrinin yığılmasının qarşısını alır.

Xolesterol xüsusilə heyvan mənşəli qidalarda olur, lakin bədəndəki xolesterolun yalnız kiçik bir hissəsi qidadan gəlir; Onların əksəriyyəti bədən tərəfindən sintez olunur. Bədənin hər hüceyrəsində olmasına baxmayaraq, xolesterinin konsentrasiyası onun sintez edildiyi orqan və toxumalarda və ya qaraciyər, onurğa beyni və beyin kimi hüceyrə membranlarının daha çox olduğu yerlərdə, həmçinin ateromalarda daha yüksək olur. Əgər qanda normadan artıq xolesterin aşkar edilərsə, o, damarlarda toplanır və ateroskleroza (ateroskleroz) səbəb olur. Bəzən öd piqmentləri ilə birləşərək öd daşının əmələ gəlməsində rol oynayır.

Xolesterol niyə əhəmiyyətlidir?

Yüksək qan xolesterinin səviyyəsi ürək-damar xəstəlikləri riskini artırır. İnsanda xolesterinin səviyyəsi nə qədər yüksək olarsa, ürək xəstəliyinə tutulma ehtimalı bir o qədər yüksəkdir. Kişi və qadın ölümlərinin əsas səbəbi ürək-damar xəstəlikləridir.

Yüksək xolesterin hansı şikayətlərə səbəb olur?

Bədənimizdəki hüceyrələr öz funksiyalarını yerinə yetirmək üçün xolesterola ehtiyac duyurlar. Ancaq bu xolesterol həddindən artıq olarsa, damarların divarlarında toplanır və “aterosklerotik lövhə” əmələ gətirir. Bu lövhələr zamanla böyüyür və damar boşluğunu daraldır. Bu daralma bəzən yavaş ola bilər, bəzən isə lövhə qopub qanla təmasda olarsa sürətli ola bilər. Damar boşluğunun sürətli və ya yavaş daralması nəticəsində bu damar quruluşlarından qidalanan orqanlara kifayət qədər qan çatmaması nəticəsində infarkt və ya insult kimi həyati təhlükə yaranır. Buna görə də, 20 yaşdan yuxarı insanlar qandakı xolesterin səviyyələrini bilməli və tələb olunan həyat tərzi dəyişikliklərini həyata keçirməlidirlər. Xüsusilə valideynlərinin və ya bacı-qardaşlarının erkən yaşda ürək xəstəlikləri olduğu bilinən insanlar, şəkər xəstələri qanda xolesterini ölçməli və lazımi tədbirlər görməlidir.

Qidalardan alınan üç növ yağ var

1. Doymuş yağ: Kərə yağında, kokos yağında, heyvan yağlarında (qoyun, quzu, mal əti, donuz, ördək və s.), yağlı süddən hazırlanan süd məhsullarında olur.

2. Poli doymamış yağ: Günəbaxan və qarğıdalı yağı kimi yağlarda olur.

3. Tək doymamış yağ: Zeytun yağı, fındıq, qoz və avokadoda olur.

Poli və mono doymamış yağlar ürək-damar sağlamlığına qoruyucu təsir göstərir. Doymamış yağlar HDL (yaxşı) xolesterol səviyyəsini artırır və LDL xolesterolu (pis xolesterol) və trigliseridləri aşağı salır. Bunların arasında LDL xolesterini artıran yağlar doymuş yağlardır. Doymuş yağlar otaq temperaturunda bərk olur.

Bədəndə xolesterolu təmin edən iki mənbə var. Biri qaraciyər, digəri isə heyvan mənşəli qidalardır. Bunlara misal olaraq xaricdən qida olaraq istehlak etdiyimiz qırmızı ət və ağ ət adlı ət növləri və onlardan əldə edilən ət məhsulları, həmçinin heyvani qidalara əlavə oluna bilən süd və süd məhsulları daxildir. Xolesterolu artıran başqa bir nümunə, doymuş yağlar olan qidaların istehlakıdır. Böyük miqdarda doymuş yağlar istehlak etdikdə pis xolesterin və ya LDL xolesterol arta bilər. Bu arzuolunmaz bir vəziyyət olduğundan, tərkibində doymuş yağ olan qidaların istehlakından çəkinmək lazımdır.

Yüksək LDL xolesterinin əlamətləri hansılardır?

Qanda yüksək LDL xolesterol səviyyələri nəfəs darlığı, sinə ağrısı, baş ağrısı, başgicəllənmə, ürəkbulanma, zəiflik, uyuşma və danışma pozğunluğu kimi simptomlara səbəb ola bilər. Bundan əlavə, solğun dəri və yüksək qan təzyiqi də yüksək LDL xolesterinin əlamətləridir.

Yüksək LDL xolesterolunun simptomlarına aşağıdakılar daxildir:

• Sinə ağrısı
• Nəfəs darlığı
• Baş ağrısı
• Başgicəllənmə
• Ürəkbulanma
• Zəiflik, yorğunluq, aşağı enerji
• Uyuşma
• Nitq pozğunluğu
• Hipertoniya
• Dərinin solğunluğu

Yüksək xolesterolun səbəb olduğu ağırlaşmalar və simptomlar aşağıdakıları əhatə edə bilər:

Sinə Ağrısı: Yüksək xolesterin damarlarda lövhə yığılmasına səbəb ola bilər ki, bu da ürək əzələsinə kifayət qədər oksigen çatmamasına səbəb ola bilər. Bu, sinə ağrısına səbəb ola bilər.

Ürək böhranı: Damarlarda lövhə yırtılırsa və ya bloklanırsa, bu, infarkt keçirə bilər. Ürək böhranının əlamətlərinə aid ola bilər: sinə ağrısı, nəfəs darlığı, ürəkbulanma və tərləmə.

İnsult: Yüksək xolesterin də beyin damarlarında tıxanmalara səbəb ola bilər ki, bu da insult riskini artıra bilər. İnsult əlamətləri ola bilər: üz iflici, qol və ya ayaq zəifliyi, danışma çətinliyi və qəfil baş ağrısı.

Periferik Arteriya Xəstəliyi: Yüksək xolesterol ayaqlardakı damarların tıxanmasına səbəb ola bilər ki, bu da periferik arteriya xəstəliyinə səbəb ola bilər. Bu vəziyyət ayaqlarda ağrı, şişlik və dəri problemlərinə səbəb ola bilər.

Ksantelazma: Yüksək xolesterol göz qapaqlarında sarımtıl lezyonlar və ya düyünlər kimi tanınan ksantelazmaya səbəb ola bilər. Ancaq bu simptom nadir hallarda müşahidə olunur.

Xolesterol risk faktorları hansılardır?

Xolesterol səviyyəsinə təsir edən bir sıra risk faktorları var. Bu amillər yüksək xolesterol səviyyəsinə və buna görə də ürək-damar xəstəlikləri riskinin artmasına kömək edə bilər. Xolesterol üçün bəzi risk faktorları bunlardır:

• Ailə tarixi
• Pəhriz vərdişləri
• Fiziki Fəaliyyət Səviyyəsi
• Kilolu və ya Piylənmək
• Siqaret çəkmək
• Alkoqol istehlakı
• Diabet
• Yaş
• Cins: Kişilərdə ümumiyyətlə qadınlardan daha yüksək xolesterol səviyyəsi var.
• Hormonal dəyişikliklər
• Yüksək qan təzyiqi
• Metabolik sindrom
• Dərmanlar

Xolesterol testi

20 yaşdan yuxarı şəxslər hər dörd-altı ildən bir xolesterol testindən keçməlidirlər. Bu,  lipoprotein profili kimi tanınan sadə bir qan testi ilə edilir. 9-12 saatlıq aclıqdan sonra qanda dolaşan müxtəlif xolesterol formaları ölçülür. Nəticələr “pis” xolesterol, “yaxşı” xolesterol və trigliserid səviyyələrini göstərir.

Xolesterol dəyərləri necə olmalıdır?

Yüksək xolesterolu diaqnoz etmək üçün yalnız xolesterin dəyərlərinə şərh vermək düzgün deyil. Çünki qanda xolesterinin səviyyəsi tək başına heç nə ifadə etmir. Xolesterin dəyərlərinə əlavə olaraq ürək xəstəliklərinə səbəb ola biləcək faktorlar da nəzərə alınmalı və bu şəkildə qiymətləndirmələr aparılmalıdır. Ürək xəstəliyi riski olmayan bir fərddə standart olaraq qəbul edilən xolesterol dəyərlərini nəzərə alaraq;

Ümumi xolesterin:

İdeal hədəf: 200 mg/dL (desilitr başına milliqram) və ya daha az.

Sərhəd yüksək: 200-239 mq/dL.

Yüksək: 240 mg/dL və ya daha çox.

LDL (aşağı sıxlıqlı lipoprotein) xolesterin:

İdeal hədəf: 100 mg/dL və ya daha az (bəzi mənbələr 70 mg/dL və ya daha az tövsiyə edir).

Sərhəd yüksək: 100-129 mg/dL.

Yüksək: 130 mq/dL və ya daha çox.

HDL (yüksək sıxlıqlı lipoprotein) xolesterin:

İdeal hədəf: 60 mg/dL və ya daha çox.

Aşağı: kişilərdə 40 mq/dL-dən az, qadınlarda 50 mq/dL-dən azdır.

LDL xolesterolu azaltmaq üçün addımlar aşağıdakılardır:

Yüksək xolesterolu olan riskli şəxslər üçün xolesterolu nəyin aşağı sala biləcəyini və ya xolesterol üçün nəyin yaxşı olduğu  mühümdür. Daha sağlam həyat tərzini dəstəkləyən davranışlarla xolesterolu azaltmaq mümkündür. Sağlam qidalanma proqramı, çəkiyə nəzarət və müntəzəm fiziki fəaliyyəti ehtiva edən həyat tərzi kardioloji xəstəliklərin inkişaf riskini əhəmiyyətli dərəcədə azaldır.

Sağlam bir pəhriz proqramına əməl edin

Pəhriz yüksək xolesterolla mübarizə üçün təsirli bir üsuldur. Bəzi taxıllar tərkibindəki liflərə görə ürək dostudur. Bir çox qidada olan həll olunan lif pis xolesterin olan LDL səviyyəsini azaltmağa kömək edir.

Pəhrizdən sonra LDL xolesterinin səviyyəsini aşağı salmaqla ürək xəstəlikləri riskini azalda bilər. Bu pəhriz sağlam yağları (zeytun yağı və qoz-fındıq kimi mənbələrdən) istehlak etməyinizi və sağlam olmayan yağlardan (doymuş yağlar kimi) çəkinməyinizi tələb edir.

Pəhrizdə heyvan mənşəli qidaların və yağların miqdarı minimuma endirilməlidir.

Pis xolesterolu azaltmağa kömək edən omeqa-3 komponentlərini ehtiva edən balıq, qoz və semizotu kimi qidaların istehlakına fikir verilməlidir.

Xolesterolu azaldan dərmanlara bənzər təsir göstərən probiotik və prebiyotik qidalar (qatıq, ayran, kefir və s.) bol istehlak edilməlidir.

Fiziki fəaliyyətin miqdarı artırılmalı, mümkünsə müntəzəm olaraq idmanla məşğul olmalıdır.

Siqaret və spirtdən uzaq durun

Siqaret çəkirsinizsə, elektron siqaret çəkirsinizsə və ya spirtli içki qəbul edirsinizsə, vaxt itirmədən buraxmağa çalışın.

Müntəzəm olaraq məşq edin

Həftədə ən azı beş gün, gündə 30 dəqiqə gəzməyə çalışın.

Sağlam çəkini qoruyun

İdeal çəki diapazonunun nə qədər olması lazım olduğuna həkiminizlə birlikdə qərar verirsiniz.

Stressdən çəkinin

Uzun müddət stresli olmaq LDL-ni yüksəldə və HDL-ni aşağı sala bilər. Bu səbəbdən gündəlik həyatınızda stressiz bir həyat sürməyə çalışın.

Yaxşı həll olunan lif mənbələri

Bütün taxıl çörəkləri və dənli bitkilər,

Yulaf ezmesi,

Meyvələr,

Tərəvəzlər və lobya kimi paxlalılar.

Ürək sağlamlığı üçün qidalanma tövsiyələri

1. Yağlar

Heyvan qidalarından alınan doymuş yağlardan başqa, zeytun yağını (fındıq yağı yerinə) qarğıdalı yağı (və ya əvəzinə soya və ya günəbaxan yağı) ilə bərabər nisbətdə qarışdıraraq və bu qarışığı yeməklərdə və salatlarda istifadə etməklə gündəlik yağ ehtiyacımızı qarşılayırıq.

Fındıq, qoz və badam kimi yağlı toxumlarda ürək sağlamlığı üçün vacib olan yağ turşuları var, buna görə də onları qida rasionunuza daxil edin. Lakin yağlı toxumların tərkibində çox miqdarda yağ olduğu üçün çoxlu miqdarda istehlak etmək qanda xolesterinin səviyyəsini aşağı salmır. Gündəlik 1 çay qaşığı yağ yerinə 6-8 ədəd fındıq və ya 2 ədəd qoz istehlak etmək kifayət edər.

1 çay qaşığı yağ yerinə onu 5 qara və ya yaşıl zeytun ilə əvəz edə bilərsiniz.

Qidalarda olan görünməz doymuş yağları azaltmaq üçün meyünüzdə az yağlı və ya yağsız ət, süd, pendir və qatıq istifadə edə bilərsiniz.

Şirniyyatlar və desertlər

Şirniyyat istehlak etmək istədiyiniz zaman həftədə 1-2 gün ağır köftə yerinə protein və kalsium miqdarı yüksək olan südlü desertləri seçin.

Əgər artıq çəki varsa, şəkərdən istifadə etməyin və içkilərinizi şəkərsiz və ya dadlandırıcılarla qəbul edin.

Istifadə edimiş mənbələr:

www.memorial.com.tr

www.alifesaglikgrubu.com.tr